Opcje menedżerskie – możliwość odroczenia opodatkowania

Opcje menedżerskie, programy opcji na akcje i podobne adresowane do pracowników zagościły w Polsce wraz ze zwiększeniem działalności dużych organizacji zagranicznych. W latach dziewięćdziesiątych programami nabywania akcji zaczęli być obejmowani pracownicy spółek zagranicznych prowadzących działalność w Polsce, a także pracownicy polskich spółek-córek zagranicznych korporacji. W większości przypadków wówczas mieliśmy do czynienia z oferowaniem pracownikom w Polsce możliwości nabywania akcji spółek zagranicznych w ramach programów prowadzonych za granicą. Z biegiem czasu programy opcji na akcje i podobne przestały jednak być w Polsce domeną organizacji zagranicznych i obecnie wiele polskich spółek, w tym giełdowych, oferuje wybranym grupom pracowników, w szczególności członkom kadry kierowniczej, możliwość nabywania swoich akcji.

Popularność tego typu programów można przypisać ich licznym zaletom. Po pierwsze, służą utożsamieniu interesów właścicieli przedsiębiorstwa (akcjonariuszy) z interesami kadry kierowniczej oraz ewentualnie innych grup pracowników, szczególnie tych, którzy mają realny wpływ na działalność spółki i osiągane wyniki. Takie powiązanie interesów zwiększa poczucie odpowiedzialności za firmę i stanowi czynnik wysoce motywujący. Dodatkowo pracownicy mocniej identyfikują się z organizacją, dla której pracują.

Kolejnym bardzo pozytywnym aspektem omawianych planów jest niewątpliwie przyczynianie się ich do zatrzymania w organizacji kluczowych i najbardziej wartościowych pracowników i członków kadry kierowniczej. Większość planów motywacyjnych opartych na przyznawaniu akcji realizowana jest w trakcie kilkuletnich okresów, a zatem aby otrzymać wypracowane świadczenie jednym z podstawowych warunków pozostaje zazwyczaj kontynuacja zatrudnienia.

Przekazanie części kapitału akcyjnego załodze stanowić może również swoiste zabezpieczenie przed ewentualnym wrogim przejęciem.

Poza wymienionymi powyżej, jednym z niezaprzeczalnych atutów planów opcji na akcje i podobnych pozostaje jednak, przy odpowiedniej konstrukcji programu, możliwość optymalizacji kosztów obciążeń publiczno-prawnych, tj. przede wszystkim opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych oraz ewentualnego naliczenia składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne. W tym przypadku korzyści mogą pojawić się zarówno po stronie uczestnika nabywającego akcje w ramach programu, jak też po stronie organizującej go spółki. Potencjalne korzyści wiążą się z jednej strony z możliwością realnego obniżenia obciążeń, z drugiej zaś z odroczeniem momentu opodatkowania aż do chwili zbycia pozyskanych w ramach programu przez uczestnika walorów.

Plany opcji na akcje, plany akcji restrykcyjnych, akcje ‘fantomowe’ – jakie podstawowe rodzaje planów spotykane są na rynku?

Mnogość i różnorodność planów opartych na akcjach jest znaczna. Za jedną z najbardziej typowych odmian tego typu planów można uznać klasyczny plan opcji na akcje, w ramach którego organizator planu oferuje jego uczestnikom opcje (często po prostu w postaci przyrzeczenia) umożliwiające im nabycie akcji na preferencyjnych warunkach w przyszłości, po spełnieniu określonych warunków. Takimi warunkami bywają przede wszystkim wymóg pozostawania zatrudnionym w dacie realizacji opcji, realizacji określonych celów indywidualnych, osiągnięcia ustalonych wyników przez spółkę lub przez daną grupę kapitałową. Okresy ‘dojrzewania’ opcji (tzw. vesting periods) trwają zazwyczaj kilka lat. Po spełnieniu określonych w regulaminie planu warunków uczestnicy mogą nabywać akcje po cenie niższej od ceny rynkowej. W przypadku planów skonstruowanych na takich zasadach może oczywiście pojawić się sytuacja, w której wskutek spadku rynkowej ceny akcji ich zakup po z góry określonej wcześniej cenie okaże się nieopłacalny.

Liczne plany mają postać przyznawania uczestnikom akcji nieodpłatnie. W takiej sytuacji, po okresie ‘dojrzewania’ i spełnieniu wymaganych warunków, uczestnik po prostu otrzymuje akcje do swobodnego dysponowania. Alternatywnym rozwiązaniem spotykanym w tego typu programach są akcje z ograniczoną swobodą dysponowania nimi (tzw. restricted shares) – uczestnik, któremu w chwili przystąpienia do programu przyznawane są akcje nie ma prawa dysponowania nimi (np. dokonania ich zbycia na rzecz osób trzecich).

Nie wszystkie programy motywacyjne oparte na akcjach zapewniają ich uczestnikom możliwość nabywania akcji. Programy tzw. akcji fantomowych (phantom share plans) opierają się na przyznawaniu ich uczestnikom premii gotówkowych uzależnionych od przyrostu wartości akcji spółki (tzw. share appreciation rights). Wdrożenie tego rodzaju programów jest niewątpliwie prostsze z perspektywy organizacji i administrowania programem, jednak wiele z kluczowych zalet programów rozliczanych akcjami wówczas nie występuje, w tym także możliwości optymalizacji obciążeń publiczno-prawnych.

Jak traktowane są świadczenia w postaci akcji otrzymywane w ramach typowych programów opcyjnych dla celów podatkowych?

Generalnie, w przypadku przyznawania akcji uczestnikom programu przez spółkę będącą ich pracodawcą, otrzymane świadczenie należy traktować na gruncie przepisów podatkowych (i, w konsekwencji, także na gruncie przepisów z zakresu ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych) jako przychód ze stosunku pracy. Co do zasady, sytuacja taka będzie miała miejsce zarówno w przypadku, gdy przekazywane są akcje polskiej spółki, jak również w sytuacji, gdy polska spółka przekazuje akcje spółki zagranicznej (np. spółki-matki), lub gdy ponosi bezpośrednio koszty akcji spółki zagranicznej przekazywanych jej pracownikom przez podmiot zagraniczny.

Teoretycznie, otrzymując akcje nieodpłatnie lub po cenie niższej od wartości rynkowej, uczestnicy programu uzyskują nieodpłatne, lub częściowo odpłatne, świadczenie stanowiące dla nich przysporzenie majątkowe. Takie przysporzenie, jako dodatkowy dochód ze stosunku pracy, powinno podlegać opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych na zasadach ogólnych (według skali progresywnej) a także stanowić podstawę naliczenia składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne. Zaliczka na podatek i składki ubezpieczeniowe obliczane i pobierane są przez pracodawcę, jako płatnika.

W przyszłości, w chwili dokonywania zbycia akcji nabytych w ramach planu, uczestnik będzie miał możliwość zaliczenia jako koszt uzyskania przychodu wartości akcji, która podlegała opodatkowaniu w chwili ich nabycia (oraz innych kosztów związanych z ich nabyciem – przede wszystkim ewentualnej cenie, którą zapłacił za akcje). W efekcie opodatkowaniu podlegać będzie jedynie realnie osiągnięty przy sprzedaży zysk. Dochód ten podlega opodatkowaniu według stawki 19 procent i wykazywany jest w odrębnym zeznaniu rocznym (PIT-38). Ewentualny podatek płatny jest w terminie złożenia zeznania, czyli do 30 kwietnia następnego roku po tym, za który składane jest zeznanie.

Efektywnie zatem, na koniec dnia dochód uczestnika programu może być opodatkowany w dwóch momentach – najpierw w chwili otrzymania lub nabycia akcji, a później w chwili ich zbycia. O ile żadna część dochodu nie będzie opodatkowana podwójnie, to jednak część podlegać będzie opodatkowaniu na zasadach ogólnych (tj. według skali progresywnej), a jedynie część według stawki 19 procent.

Przy odpowiedniej konstrukcji planu możliwe jest jednak uniknięcie opodatkowania w momencie otrzymania lub nabycia akcji i opodatkowanie całości potencjalnego dochodu dopiero w chwili zbywania papierów wartościowych.

Polecamy: Jaka decyzja wiąże przedsiębiorcę - podatnika?

Jak odroczyć opodatkowanie akcji do czasu ich zbycia?

Przepis art. 24 ust. 11 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych umożliwia uniknięcie opodatkowania dochodu stanowiącego różnicę pomiędzy wartością rynkową akcji a ceną ich nabycia przez uczestników programu, o ile są oni osobami uprawnionymi do ich objęcia (nabycia) na podstawie uchwały walnego zgromadzenia. Warto zwrócić uwagę, że literalne brzmienie przepisu do końca 2010 roku skutkowało powstawaniem wątpliwości co do tego, czy dotyczył on także akcji spółek zagranicznych oraz czy akcje powinny pochodzić wyłącznie z nowej emisji czy też dla celów zwolnienia kwalifikują się również akcje skupowane z rynku wtórnego w celu przekazania uczestnikom programu (poprzednio w treści przepisu była mowa wyłącznie o obejmowaniu akcji, wskazując, iż dotyczy on akcji nowej emisji).

Nowelizacja ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych z 2011 roku eliminuje wspomniane wątpliwości. W nowelizacji wprowadzono zapis, zgodnie z którym zwolnienie dotyczy nie tylko akcji obejmowanych (tj. pochodzących z nowej emisji), ale także nabywanych (tj. pochodzących z rynku wtórnego).

W ustawie znalazł się również kontrowersyjny przepis stanowiący, że omawiane zwolnienie stosuje się jedynie w przypadku akcji spółek, których siedziba znajduje się na terytorium Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Oznacza to zatem, że zwolnienie nie może być zastosowane np. w przypadku akcji spółek amerykańskich bądź szwajcarskich. Warto zwrócić uwagę, że Senat wyraził w swej opinii do ustawy o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, że zawężenie przepisu tylko do akcji z UE i EOG jest nieuzasadnione i zaproponował jego usunięcie z projektu, jednak w podjętej później uchwale propozycja takiej poprawki nie została uwzględniona.

Skonstruowanie planu w taki sposób, aby akcje przyznawane były uczestnikom planu, którzy są uprawnieni do ich nabycia lub objęcia na podstawie uchwały walnego zgromadzenia, umożliwia nie tylko przesunięcie momentu opodatkowania dopiero do czasu ich zbywania, lecz także umożliwia uniknięcie opodatkowania jakiejkolwiek części dochodu na zasadach ogólnych.

Co w sytuacji, gdy nie ma możliwości zastosowania zwolnienia wynikającego z art. 24 ust. 11 ustawy PIT?

Warto zwrócić uwagę na liczne interpretacje organów podatkowych oraz orzecznictwo sądów administracyjnych, w których spotkać możemy pogląd (podzielany także przez część doradców), że faktyczne przysporzenie pojawia się dla uczestnika programu motywacyjnego opartego o akcje dopiero w chwili ostatecznego zbycia pozyskanych w jego ramach walorów. Jako przykład takiego poglądu można wskazać Wyrok WSA w Warszawie (sygn. III SA/Wa 570/09) z 15 września 2009.

Zdaniem Sądu w momencie nabycia akcji po cenie ustalonej w warunkach planów nie powstanie przychód do opodatkowania, ponieważ pracownicy nie uzyskali i nie uzyskają żadnych wartości pieniężnych, nie otrzymali i nie otrzymają również żadnego świadczenia w naturze, ani nieodpłatnego świadczenia. Dodatkowo akcje są papierami wartościowymi inkorporującymi nie tylko prawa, lecz także obowiązki akcjonariusza w stosunku do spółki będącej emitentem akcji. Moment uzyskania dochodu z akcji nie jest tożsamy z momentem ich nabycia bez względu na formę ich objęcia. Cechą akcji jest to, iż potencjalny przychód może być wygenerowany dopiero w przyszłości - w postaci dywidendy lub zysku ze sprzedaży akcji. Sam fakt nabycia lub objęcia akcji przez pracowników nie będzie dla nich przychodem (…).

W przypadku wdrażania planów motywacyjnych opartych na akcjach, nawet w sytuacji, gdy wspomniane zwolnienie dochodu z opodatkowania nie może zostać bezpośrednio zastosowane, warto zawsze rozważyć wystąpienie z wnioskiem do Ministra Finansów o udzielenie pisemnej interpretacji, w swojej argumentacji przemawiającej za zwolnieniem z opodatkowania dochodu w chwili otrzymania akcji posiłkując się licznymi korzystnymi dla podatników wydanymi dotychczas interpretacjami i orzecznictwem.

Polecamy: Prawo do odliczenia podatku VAT z faktury VAT-MP