Nieuczciwe praktyki rynkowe

Jednym z najistotniejszych przepisów odnoszących się do relacji przedsiębiorca-konsument, który powinien znać każdy podmiot prowadzący działalność gospodarczą, jest ustawa z 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (Dz. U. nr 171, poz. 1206). Definiuje ona zakazane działania handlowe, jakich - pod groźbą odpowiednich kar - nie mogą stosować przedsiębiorcy wobec konsumentów na wewnętrznym rynku.

Klauzula generalna

Fundamentem omawianej ustawy jest przepis definiujący nieuczciwą praktykę rynkową. Został zawarty w tzw. klauzuli generalnej, tj. art. 4 ust. 1, i ma następujące brzmienie:

„Praktyka rynkowa stosowana przez przedsiębiorców wobec konsumentów jest nieuczciwa, jeżeli jest sprzeczna z dobrymi obyczajami i w istotny sposób zniekształca lub może zniekształcić zachowanie rynkowe przeciętnego konsumenta przed zawarciem umowy dotyczącej produktu, w trakcie jej zawierania lub po jej zawarciu”.

Powyższa klauzula generalna to ogólna (niedookreślona/nieścisła), ramowa regulacja, która na użytek konkretnej sytuacji podlega uściśleniu. Pozwala to na sporą swobodę interpretacji (choć nie całkowitą dowolność), w ramach obowiązujących przepisów prawa. Oznacza to, że każdorazowo uprawniony do tego organ dokonuje tzw. wykładni klauzuli generalnej - czyli stwierdza, czy dane działanie można do owego przepisu zakwalifikować.

Praktyki rynkowe wprowadzające w błąd poprzez działanie

Pierwszą kategorią działań zakazanych przepisami ustawy są celowe, nieuczciwe posunięcia przedsiębiorców mające wprowadzić konsumentów w błąd. I tak, za nieuczciwe praktyki rynkowe uznaje się takie działania wprowadzające w błąd, które „(...) w jakikolwiek sposób powodują lub mogą powodować podjęcie przez przeciętnego konsumenta decyzji dotyczącej umowy, której inaczej by nie podjął” (art. 5 ust. 1). Przy ocenie, czy dana praktyka rynkowa wprowadza w błąd przez działanie, należy uwzględnić wszystkie jej elementy, w tym okoliczności wprowadzenia produktu na rynek i sposób jego prezentacji.

Dezinformacja może dotyczyć głównie: istnienia produktu, jego rodzaju lub dostępności; cech produktu (np. pochodzenia, ilości, jakości, sposobu wykonania, składników, daty produkcji, przydatności, wyposażenia, testów i wyników badań/kontroli, zezwoleń, nagród/wyróżnień, ryzyka i korzyści związanych z produktem); obowiązków przedsiębiorcy związanych z produktem (np. usług serwisowych, procedury reklamacyjnej, dostawy, części); praw konsumenta (gł. prawa do naprawy lub wymiany produktu na nowy, do obniżenia ceny lub do odstąpienia od umowy); ceny (sposobu jej obliczania, ewentualnych dodatkowych kosztów, istnienia szczególnej korzyści cenowej); sposobu płatności i dostawy, rodzaju sprzedaży, powodów stosowania przez przedsiębiorcę praktyki rynkowej, oświadczeń i symboli dot. sponsorowania, informacji nt. sytuacji gospodarczej/prawnej przedsiębiorcy / jego przedstawiciela (np. nazwy, majątku, zezwoleń, powiązań, praw własności, nagród/ wyróżnień).

Praktyki rynkowe wprowadzające w błąd poprzez zaniechanie

Za praktyki rynkowe wprowadzające w błąd w wyniku zaniechania uznaje się takie, które „(...) pomijają istotne informacje potrzebne przeciętnemu konsumentowi do podjęcia decyzji dotyczącej umowy i tym samym powodują lub mogą powodować podjęcie przez przeciętnego konsumenta decyzji dotyczącej umowy, której inaczej by nie podjął” (art. 6 ust. 1.).

Za istotne informacje uważa się takie, które przedsiębiorca stosujący praktykę rynkową jest zobowiązany podać konsumentom na podstawie odrębnych przepisów, w tym wyżej wymienione, jako mogące podlegać dezinformacji.

Jeżeli ze specyfiki metody komunikowania się przedsiębiorcy z konsumentami w przypadku danej praktyki rynkowej wynikają ograniczenia przestrzenne/czasowe, podczas oceny, czy doszło do pominięcia informacji, należy uwzględnić zarówno owe ograniczenia, jak i wszystkie środki podjęte przez przedsiębiorcę w celu udostępnienia informacji konsumentom także w inny sposób.

Rozstrzygając, czy dana praktyka rynkowa wprowadza w błąd przez zaniechanie, należy - tak jak w poprzednim przypadku - uwzględnić wszystkie jej elementy i okoliczności wprowadzenia produktu na rynek.

Agresywne praktyki rynkowe

„Praktykę rynkową uznaje się za agresywną, jeżeli przez niedopuszczalny nacisk w znaczny sposób ogranicza lub może ograniczyć swobodę wyboru przeciętnego konsumenta lub jego zachowanie względem produktu i tym samym powoduje lub może powodować podjęcie przez niego decyzji dotyczącej umowy, której inaczej by nie podjął” - tak art. 8 ust. 1. ustawy definiuje agresywne praktyki rynkowe.

Ze względu na brak przykładowego katalogu tzw. szarych praktyk agresywnych, istotne jest tu pojęcie „niedopuszczalnego nacisku” (art. 8 ust. 2), rozumianego jako każdy rodzaj wykorzystania przewagi wobec konsumenta, a w szczególności użycie lub groźbę użycia przymusu fizycznego lub psychicznego, znacznie ograniczającego zdolność do podjęcia świadomej decyzji dotyczącej umowy.

Ogólną definicję uzupełniają wskazówki interpretacyjne (art. 8 ust. 3), obejmujące elementy i okoliczności, które należy uwzględnić. Należą do nich m.in.: czas, miejsce, rodzaj lub uciążliwość danej praktyki; celowe wykorzystanie aktualnego położenia konsumenta/innych poważnych okoliczności, ograniczających jego zdolność do podjęcia świadomej decyzji dotyczącej umowy; uciążliwe lub niewspółmierne bariery pozaumowne, które przedsiębiorca wykorzystuje, aby przeszkodzić konsumentowi w wykonaniu jego praw umownych (np. prawa do odstąpienia i wypowiedzenia umowy lub do rezygnacji na rzecz innego produktu lub przedsiębiorcy); groźby podjęcia działania niezgodnego z prawem, użycie obraźliwych sformułowań/sposobów zachowania.

Czarna i szara lista praktyk

Katalog tzw. czarnych praktyk jest zawarty w art. 7 i 9 ustawy. Dotyczy działań uznawanych za nieuczciwe w każdych okolicznościach. Nie muszą one podlegać ocenie i wykładni pod kątem realizacji przesłanek klauzuli generalnej (art. 4 ust. 1). Stanowią zamknięty katalog działań - tzn., że za czarne praktyki można uznać tylko te, które są wprost wymienione w ustawie. Żadna inna praktyka, nawet zbliżona do tej określonej przepisami ustawy, nie może zostać uznana za czarną, ani na zasadzie podobieństw, ani występowania określonych cech wspólnych.

Szara lista praktyk z kolei określa zachowania przedsiębiorców, które aby zostały sklasyfikowane jako nieuczciwe, muszą być uznane za niedozwolone także z punktu widzenia klauzuli generalnej (poza spełnieniem przesłanek wynikających z danej praktyki, tj. wprowadzenia w błąd poprzez działanie/zaniechanie lub agresywność danej praktyki rynkowej). Oznacza to, że działania przedsiębiorcy spełniające przesłanki praktyki z szarej listy nie zawsze finalnie muszą zostać uznane za nieuczciwe, jeżeli nie spełnią przesłanek określonych w klauzuli generalnej. Wyszczególnione na niej zachowania przedsiębiorców są jedynie przykładami, które nie wyczerpują katalogu możliwych nieuczciwych działań. Oznacza to, że również inne posunięcia przedsiębiorców - także nienazwane czy niewymienione wprost w ustawie - mogą zostać potraktowane jako nieuczciwe praktyki rynkowe.

Przedsiębiorcy analizujący swoje zachowanie pod kątem przepisów omawianej ustawy powinni przede wszystkim przeanalizować, czy ich działania nie wykazują znamion praktyk z czarnej listy. Oceny pod kątem szarej listy praktyk powinni dokonać, mając dodatkowo na uwadze treść klauzuli generalnej, tj. art. 4 ust. 1 ustawy.

System konsorcyjny i kodeks dobrych praktyk

Przepisy Ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym wśród zakazanych działań wymieniają także:

prowadzenie działalności w formie systemu konsorcyjnego oraz organizowanie grupy z udziałem konsumentów w celu finansowania zakupu w systemie konsorcyjnym; za system konsorcyjny uznaje się prowadzenie takiej działalności gospodarczej, która polega na zarządzaniu mieniem gromadzonym w ramach grupy z udziałem konsumentów, utworzonej w celu sfinansowania zakupu produktu na rzecz uczestników grupy;

stosowanie kodeksu dobrych praktyk, którego postanowienia są sprzeczne z prawem (dotyczy to także twórcy takiego kodeksu - podmiotu odpowiedzialnego za przygotowanie i wprowadzenie w życie lub nadzór nad przestrzeganiem takiego kodeksu dobrych praktyk); kodeks dobrych praktyk jest zdefiniowany w ustawie jako zbiór zasad postępowania (gł. norm etycznych i zawodowych) przedsiębiorców, którzy zobowiązali się do ich przestrzegania w odniesieniu do jednej lub większej liczby praktyk rynkowych; organów wewnętrznych organizacji, która takie normy ustanowiła; ustawa nie nakłada na przedsiębiorców nakazu ustanowienia kodeksu dobrych praktyk w danej branży ani nie wkracza w samoregulacje przedsiębiorców, natomiast wskazuje kryteria i zakazy, które służą stworzeniu prawnych ramy dla ich tworzenia.

Jakie grożą kary

W przypadku zaistnienia nieuczciwej praktyki rynkowej konsument, którego interes został zagrożony lub naruszony, może sam dochodzić swoich racji - wystąpić z powództwem bezpośrednio do sądu cywilnego i żądać: zaniechania danej praktyki, usunięcia jej skutków, złożenia jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie przez przedsiębiorcę, naprawienia szkody na zasadach ogólnych, zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel społeczny.

Wobec przedsiębiorców stosujących agresywną praktykę rynkową ustawa przewiduje karę grzywny, orzekaną w trybie przepisów Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia.

Z kolei kara pozbawienia wolności od 3 do 5 lat grozi tym przedsiębiorcom, którzy działają w systemie konsorcyjnym: zarządzają mieniem gromadzonym w ramach grupy z udziałem konsumentów w celu finansowania zakupu produktu w systemie konsorcyjnym lub taką grupę konsumentów organizują.

Konsument nie musi sam dochodzić swoich praw - może skorzystać z pomocy organizacji konsumenckich lub rzecznika konsumentów. Mogą oni wytaczać powództwa na rzecz konsumentów oraz wstępować do toczących się już postępowań. Ponadto ww. podmioty, plus Rzecznik Praw Obywatelskich i Rzecznik Ubezpieczonych, mogą występować z niektórymi roszczeniami w interesie publicznym.

Ustawa przenosi procesowy ciężar dowodu na przedsiębiorcę. To on musi udowodnić, że dane zachowanie nie stanowi nieuczciwej praktyki rynkowej. Takie postanowienie jest podyktowane słabszą pozycją rynkowa konsumentów i ma służyć obronie ich interesów.

Roszczenia z tytułu nieuczciwej praktyki rynkowej (poza żądaniem naprawienia szkody na zasadach ogólnych) ulegają przedawnieniu z upływem trzech lat. Bieg przedawnienia rozpoczyna się oddzielnie co do każdego naruszenia.

„Czarna lista” praktyk

Praktyki rynkowe wprowadzające w błąd:

Podawanie przez przedsiębiorcę informacji, że zobowiązał się on do przestrzegania kodeksu dobrych praktyk, jeżeli jest to niezgodne z prawdą.

Posługiwanie się certyfikatem, znakiem jakości lub równorzędnym oznaczeniem, nie mając do tego uprawnienia.

Twierdzenie, że kodeks dobrych praktyk został zatwierdzony przez organ publiczny lub inny organ, jeżeli jest to niezgodne z prawdą.

Twierdzenie, że: przedsiębiorca uzyskał stosowne uprawnienie od organu publicznego lub podmiotu prywatnego; praktyki rynkowe lub produkt zostały zatwierdzone, zaaprobowane lub uzyskały inne stosowne uprawnienie od organu publicznego lub podmiotu prywatnego; przy jednoczesnym niespełnieniu warunków zatwierdzenia, aprobaty lub warunków niezbędnych do uzyskania innego stosownego uprawnienia.

Reklama-przynęta, która polega na propozycji nabycia produktu po określonej cenie, bez ujawniania, że przedsiębiorca może mieć uzasadnione podstawy, aby sądzić, że nie będzie w stanie dostarczyć lub zamówić u innego przedsiębiorcy dostawy tych lub równorzędnych produktów po takiej cenie, przez taki okres i w takich ilościach, jakie są uzasadnione, biorąc pod uwagę produkt, zakres reklamy produktu i oferowaną cenę.

 

Reklama-przynęta i zamiana, która polega na propozycji nabycia produktu po określonej cenie, a następnie odmowie pokazania konsumentom reklamowanego produktu lub odmowie przyjęcia zamówień na produkt lub dostarczenia go w racjonalnym terminie, lub demonstrowaniu wadliwej próbki produktu z zamiarem promowania innego produktu.

Twierdzenie, że produkt będzie dostępny jedynie przez bardzo ograniczony czas lub że będzie on dostępny na określonych warunkach przez bardzo ograniczony czas, jeżeli jest to niezgodne z prawdą, w celu nakłonienia konsumenta do podjęcia natychmiastowej decyzji dotyczącej umowy i pozbawienia go możliwości świadomego wyboru produktu.

Zobowiązanie się do zapewnienia usług serwisowych konsumentom, z którymi przedsiębiorca przed zawarciem umowy komunikował się w języku niebędącym językiem urzędowym państwa członkowskiego, na którego terytorium przedsiębiorca ma swoją siedzibę, a następnie udostępnienie takich usług jedynie w innym języku, bez wyraźnego poinformowania o tym konsumenta przed zawarciem przez niego umowy.

Twierdzenie lub wywoływanie wrażenia, że sprzedaż produktu jest zgodna z prawem, jeżeli jest to niezgodne z prawdą.

Prezentowanie uprawnień przysługujących konsumentom z mocy prawa, jako cechy wyróżniającej ofertę przedsiębiorcy.

Kryptoreklama, która polega na wykorzystywaniu treści publicystycznych w środkach masowego przekazu w celu promocji produktu w sytuacji, gdy przedsiębiorca zapłacił za tę promocję, a nie wynika to wyraźnie z treści lub z obrazów lub dźwięków łatwo rozpoznawalnych przez konsumenta.

Przedstawianie nierzetelnych informacji dotyczących rodzaju i stopnia ryzyka, na jakie będzie narażone bezpieczeństwo osobiste konsumenta lub jego rodziny w przypadku, gdy nie nabędzie produktu.

Reklamowanie produktu podobnego do produktu innego przedsiębiorcy w sposób celowo sugerujący konsumentowi, że produkt ten został wykonany przez tego samego przedsiębiorcę, jeżeli jest to niezgodne z prawdą.

Zakładanie, prowadzenie lub propagowanie systemów promocyjnych typu piramida, w ramach których konsument wykonuje świadczenie w zamian za możliwość otrzymania korzyści materialnych, które są uzależnione przede wszystkim od wprowadzenia innych konsumentów do systemu, a nie od sprzedaży lub konsumpcji produktów.

Twierdzenie, że przedsiębiorca wkrótce zakończy działalność lub zmieni miejsce jej wykonywania, jeżeli jest to niezgodne z prawdą.

Twierdzenie, że nabycie produktu jest w stanie zwiększyć szansę na wygraną w grach losowych.

Twierdzenie, że produkt jest w stanie leczyć choroby, zaburzenia lub wady rozwojowe, jeżeli jest to niezgodne z prawdą.

Przekazywanie nierzetelnych informacji dotyczących warunków rynkowych lub dostępności produktu, z zamiarem nakłonienia konsumenta do zakupu produktu na warunkach mniej korzystnych niż warunki rynkowe.

Twierdzenie, w ramach praktyki rynkowej, że organizowany jest konkurs lub promocja z nagrodami, a następnie nieprzyznanie opisanych nagród lub ich odpowiedniego ekwiwalentu.

Prezentowanie produktu jako „gratis”, „darmowy”, „bezpłatny” lub w podobny sposób, jeżeli konsument musi uiścić jakąkolwiek należność, z wyjątkiem bezpośrednich kosztów związanych z odpowiedzią na praktykę rynkową, odbiorem lub dostarczeniem produktu.

Umieszczanie w materiałach marketingowych faktury lub podobnego dokumentu, sugerującego obowiązek zapłaty, który wywołuje u konsumenta wrażenie, że już zamówił reklamowany produkt, mimo że tego nie zrobił.

Twierdzenie lub stwarzanie wrażenia, że sprzedawca nie działa w celu związanym z jego działalnością gospodarczą lub zawodową, lub podawanie się za konsumenta, jeżeli jest to niezgodne z prawdą.

Wywoływanie u konsumenta wrażenia, że usługi serwisowe dotyczące danego produktu są dostępne w państwie członkowskim innym niż państwo członkowskie, w którym produkt ten został sprzedany, jeżeli jest to niezgodne z prawdą.

Agresywne praktyki rynkowe:

Wywoływanie wrażenia, że konsument nie może opuścić pomieszczeni przedsiębiorcy bez zawarcia umowy.

Składanie wizyt w miejscu zamieszkania konsumenta, nawet jeżeli nie przebywa on tam z zamiarem stałego pobytu, ignorując prośbę konsumenta o jego opuszczenie lub zaprzestanie takich wizyt, z wyjątkiem przypadków egzekwowania zobowiązań umownych, w zakresie dozwolonym przez obowiązujące przepisy.

Uciążliwe i niewywołane działaniem albo zaniechaniem konsumenta nakłanianie do nabycia produktów przez telefon, faks, pocztę elektroniczną lub inne środki porozumiewania się na odległość, z wyjątkiem przypadków egzekwowania zobowiązań umownych, w zakresie dozwolonym przez obowiązujące przepisy.

Żądanie od konsumenta zgłaszającego roszczenie, w związku z umową ubezpieczenia, przedstawienia dokumentów, których w sposób racjonalny nie można uznać za istotne dla ustalenia zasadności roszczenia, lub nieudzielanie odpowiedzi na korespondencję, w celu nakłonienia konsumenta do odstąpienia od zamiaru wykonania jego praw wynikających z umowy ubezpieczenia.

Umieszczanie w reklamie bezpośredniego wezwania dzieci do nabycia reklamowanych produktów lub do nakłonienia rodziców lub innych osób dorosłych do kupienia im reklamowanych produktów.

Żądanie natychmiastowej lub odroczonej zapłaty za produkty bądź zwrotu lub przechowania produktów, które zostały dostarczone przez przedsiębiorcę, ale nie zostały zamówione przez konsumenta, z wyjątkiem sytuacji, gdy produkt jest produktem zastępczym dostarczonym zgodnie z art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny.

Informowanie konsumenta o tym, że jeżeli nie nabędzie produktu, przedsiębiorcy może grozić utrata pracy lub środków do życia.

Wywoływanie wrażenia, że konsument już uzyskał, uzyska bezwarunkowo lub po wykonaniu określonej czynności nagrodę lub inną porównywalną korzyść, gdy w rzeczywistości nagroda lub inna porównywalna korzyść nie istnieje, lub uzyskanie nagrody lub innej porównywalnej korzyści uzależnione jest od wpłacenia przez konsumenta określonej kwoty pieniędzy lub poniesienia innych kosztów.

„Szara lista” praktyk

Przykładowe praktyki rynkowe wprowadzające w błąd poprzez działanie:

Rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji.

Rozpowszechnianie prawdziwych informacji w sposób mogący wprowadzać w błąd.

Działanie związane z wprowadzeniem produktu na rynek, które może wprowadzać w błąd w zakresie produktów lub ich opakowań, znaków towarowych, nazw handlowych lub innych oznaczeń indywidualizujących przedsiębiorcę lub jego produkty, w szczególności reklama porównawcza w rozumieniu art. 16 ust. 3 ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

Nieprzestrzeganie kodeksu dobrych praktyk, do którego przedsiębiorca dobrowolnie przystąpił, jeżeli przedsiębiorca ten informuje w ramach praktyki rynkowej, że jest związany kodeksem dobrych praktyk.

Przykładowe praktyki rynkowe wprowadzające w błąd poprzez zaniechanie:

Zatajenie lub nieprzekazanie w sposób jasny, jednoznaczny lub we właściwym czasie istotnych informacji dotyczących produktu.

Nieujawnienie handlowego celu praktyki, jeżeli nie wynika on jednoznacznie z okoliczności i jeżeli powoduje to lub może spowodować podjęcie przez przeciętnego konsumenta decyzji dotyczącej umowy, której inaczej by nie podjął.

Honorata Zakrzewska-Krzyś