Jak przygotować wzorzec umowny zgodnie z prawem

Odpowiada Aleksander Stawicki radca prawny

Indywidualne ustalanie szczegółów stosunku prawnego, zwłaszcza w przypadku tzw. usług masowych oferowanych przez przedsiębiorcę wielu odbiorcom, nie jest możliwe. Stąd w praktyce kontraktowej przyjął się szczególny sposób zawierania umów - posługiwanie się gotowymi wzorcami umownymi. Określane są one - w zależności od danego rodzaju działalności - mianem: regulaminów, ogólnych warunków umów, taryf czy instrukcji. A zatem wzorcem umownym jest tak naprawdę przygotowany wcześniej, tj. przed zawarciem umowy, zbiór postanowień kształtujących treść stosunku umownego i wiążący jego strony, przy założeniu, że zostały spełnione odpowiednie wymogi. Co do zakresu klauzul umieszczanych we wzorcach, już sama nazwa wzorzec sugeruje, że są to postanowienia o charakterze ogólnym, znajdujące powszechne zastosowanie w masowym obrocie gospodarczym, a więc nieodnoszące się do indywidualnego kontrahenta, którym zazwyczaj jest konsument. Zaletą takiego rozwiązania jest skrócenie czasu zawierania umowy. Minusem jest z kolei ograniczona możliwość kształtowania stosunku prawnego przez konsumenta, któremu treść wzorca jest niejako narzucana. Ma on zatem następujący wybór: albo zaakceptuje wzorzec takim, jaki jest, albo nie będzie mógł zawrzeć umowy.

Jeśli chodzi o relacje pomiędzy umową a wzorcem umownym, to obecnie dominuje pogląd, że wzorzec jest specyficznym oświadczeniem woli, które współtworzy całokształt stosunku prawnego tak samo, jak czynią to zwyczaje czy zasady współżycia społecznego. Niemniej wzorzec niejednokrotnie postrzegany jest jako integralna część umowy, czego przykładem może być chociażby branża ubezpieczeniowa, gdzie ogólne warunki ubezpieczenia traktuje się jako element umowy ubezpieczenia. Nie sposób jednoznacznie rozstrzygnąć, który z poglądów jest słuszny, lecz nie zmienia to faktu, że bez względu na doktrynalne ujęcie relacji pomiędzy umową a wzorcem, jeżeli ten ostatni byłby sprzeczny z umową, strony związane są postanowieniami umownymi, nie zaś wzorca. W takiej sytuacji wzorzec staje się bezskuteczny w części sprzecznej z indywidualnie zawartą umową.

Jakie warunki powinien spełniać wzorzec umowny, aby nie narazić się na zarzut łamania praw konsumentów?

Po pierwsze, wzorzec umowny nie może zawierać postanowień, które są wprost zakazane przez ustawy. Ograniczenia tego typu odnaleźć można między innymi w kodeksie cywilnym (który wymienia ponad 20 kategorii klauzul zakazanych), ustawie o ochronie konkurencji i konsumentów, ustawie o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym czy też ustawie o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. Po drugie, wzorzec nie powinien zawierać postanowień widniejących w tzw. rejestrze klauzul niedozwolonych, bowiem w ich przypadku istnieje wysokie prawdopodobieństwo bezprawności. Dla przykładu - w regulaminach bankowych niesłusznie nakłada się na konsumentów opłaty za opóźnienie w spłacie zadłużenia na karcie kredytowej, inne wzorce przewidują, że jedynym miejscem rozstrzygania sporów będzie sąd właściwy dla siedziby przedsiębiorcy. Wszystkie te postanowienia naruszają prawa konsumentów. Poza tym wzorzec powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały, co między innymi znaczy, że nie może być nieczytelny lub sformułowany wyłącznie w obcym języku.