Wyłączenie wspólnika ze spółki z o.o.

Z ważnych przyczyn dotyczących danego wspólnika sąd może orzec jego wyłączenie ze spółki na żądanie wszystkich pozostałych wspólników, jeżeli udziały wspólników żądających wyłączenia stanowią więcej niż połowę kapitału zakładowego. Umowa spółki może przyznać prawo wystąpienia z powództwem także mniejszej liczbie wspólników, jeżeli ich udziały stanowią więcej niż połowę kapitału zakładowego. W tym przypadku powinni być pozwani wszyscy pozostali wspólnicy. Udziały wspólnika wyłączonego muszą być przejęte przez wspólników lub osoby trzecie. Cenę przejęcia ustala sąd na podstawie rzeczywistej wartości w dniu doręczenia pozwu. Konieczna jest tu jednak opinia biegłego, która może być dość kosztowna. Orzekając o wyłączeniu, sąd wyznacza termin, w ciągu którego wyłączonemu wspólnikowi ma być zapłacona cena przejęcia wraz z odsetkami.

Podstawową przesłanką wyłączenia są ważne powody. Jest to typowa klauzula generalna, która pozostawia spore pole do interpretacji i pozwala na dostosowanie przyczyn wyłączenia do konkretnych okoliczności. Ważne powody nie muszą wiązać się zawsze z winą wspólnika. Do przykładowych zaliczyć można: działanie ma szkodę spółki, niewykonywanie przez wspólnika uchwał, podejmowanie działań konkurencyjnych, nadużywanie prawa indywidualnej kontroli, naruszenie zasad lojalności wobec spółki, brak współdziałania przy podejmowaniu uchwał, choroba itp. Na równi z naruszeniem zasady lojalności i prowadzeniem działalności konkurencyjnej należy traktować sytuację, gdy podmiot prowadzący działalność konkurencyjną uzyskał i sprawuje realną kontrolę nad wspólnikiem w spółce, z którą konkuruje. Ważna przyczyna musi jednak dotyczyć poszczególnych wspólników, a nie wszystkich czy też spółki.

Przyczyny żądania wyłączenia mogą być wskazane w umowie spółki. Nie ma przeszkód, aby wspólnicy ustalili taki katalog, jednakże sąd nie jest związany ustaleniami wspólników.

Orzecznictwo

• Zgodnie z art. 39 § 1 k.c., kto jako organ osoby prawnej zawarł umowę w jej imieniu, nie będąc jej organem albo przekraczając zakres umocowania takiego organu, obowiązany jest do zwrotu tego, co otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy oraz do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o braku umocowania. Umowa zawarta przez osobę, która działając jako organ osoby prawnej przekroczyła zakres umocowania, jest niewątpliwie umową nieważną.

2. Ważnych przyczyn uzasadniających wyłączenie wspólnika ze spółki nie stanowi także jednorazowa nieobecność wspólnika na zgromadzeniu wspólników, w szczególności w sytuacji, gdy posiada on taką liczbę udziałów, która nie uniemożliwia podjęcia uchwał ani fakt udzielenia pełnomocnictwa do reprezentowania na walnym zgromadzeniu z prawem głosowania (art. 243 k.s.h.).

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 8 maja 2003 r., sygn. akt I ACa 1874/01, OSA z 2004 r. nr 9, poz. 26.

• Umorzenie wszystkich udziałów wspólnika jest wyłączeniem go ze spółki i nawet jeśli nastąpiło odpłatnie, to w konkretnych okolicznościach może być uznane za mające na celu pozbycie się wspólnika ze spółki z obejściem szczególnego trybu przewidzianego dla tego celu.

Wyrok Sądu Najwyższego z 6 marca 2002 r., sygn. akt V CKN 846/00, niepublikowany.

Doręczenie pozwu i uprawnienia wspólnika

Wspólnika prawomocnie wyłączonego, za którego przejęte udziały zapłacono w terminie, uważa się za wyłączonego już od dnia doręczenia mu pozwu. Pozew jest wysyłany przez sąd zawsze z potwierdzeniem odbioru, co oznacza że możliwy do określenia jest dokładny dzień odbioru pozwu. Okres od otrzymania pozwu do czynności rozliczenia z wyłączonym wspólnikiem wpływa na wysokość odsetek należnych w związku z rozliczeniem. Nie jest to jednak okres, w którym wspólnik traci swoje prawa członkowskie. Może on normalnie funkcjonować w spółce, wykonując swoje prawa i obowiązki. Może więc głosować, pobierać dywidendę, prowadzić indywidualną kontrolę, żądać wyłączenia innych wspólników. Spółka może jednak w różny sposób poza możliwościami określonymi w art. 268 k.s.h. przeciwdziałać wpływowi takiego wspólnika na funkcjonowanie spółki. W szczególności może wyłączyć prawo indywidualnej kontroli (ale wobec wszystkich, a nie w stosunku do wspólnika, którego wyłączono).

Ponieważ jednak jakiekolwiek ograniczenia indywidualne mogą stanowić naruszenie zasady równego traktowania wspólnika w tych samych okolicznościach, jak również mogą naruszać zasadę równych praw i obowiązków, korzystniejsze dla spółki może być zwrócenie się do sądu o zabezpieczenie powództwa. Zabezpieczenie to powinno być związane z ważnymi powodami. W szczególności wystąpią one wówczas, gdy wspólnik nadużywał prawa żądania zwoływania zgromadzeń wspólników, prawa indywidualnej kontroli itp. Aby temu przeciwdziałać, można zabezpieczyć powództwo przez zawieszenie wspólnika w wykonywaniu jego praw członkowskich w spółce. Można to uczynić w stosunku do praw udziałowych, ale nie jest to możliwe, gdy są to prawa przypisane osobiście wspólnikowi. Zawieszenie nie może dotyczyć obowiązków udziałowych wspólnika. Wszelkie obowiązki zarówno udziałowe, jak i osobiste, jak również prawa osobiste, mogą być wykonywane. Zabezpieczenie może polegać na czasowym pozbawieniu wspólnika jego uprawnień korporacyjnych, tj. między innymi prawa do uczestnictwa w pracach organów spółki, prawa do głosowania, zaskarżania uchwał organów spółki oraz do wykonywania indywidualnej kontroli.

Sąd w postanowieniu o udzieleniu zabezpieczenia może ograniczyć tylko niektóre uprawnienia wspólnika. Jeśli brak jest wyraźnego ograniczenia w tym zakresie, należy przyjąć, że zawieszenie wspólnika dotyczy wszystkich jego uprawnień korporacyjnych. Oznacza to, iż w zakresie, którego zabezpieczenie dotyczy, uznaje się, że zawieszony wspólnik nie funkcjonuje w spółce. Co więcej, jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 26 marca 2002 r. (III CKN 1238/99), podjęte bez jego udziału uchwały pozostają ważne i prawnie skuteczne, choćby nawet zabezpieczone w ten sposób powództwo o wyłączenie wspólnika zostało ostatecznie oddalone. Wspólnikowi w takiej sytuacji przysługiwać będzie ewentualnie roszczenie odszkodowawcze, choć będzie musiał udowodnić przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej, czyli szkodę, winę po stronie pozostałych wspólników i związek przyczynowy pomiędzy szkodą a niesłusznym zabezpieczeniem powództwa.

Należy odróżnić wyłączenie wspólnika orzeczeniem sądu od rzeczywistego wyłączenia. To ostatecznie nastąpi, gdy zostaną przejęte jego udziały w tym sensie, że rozliczono się z byłym wspólnikiem albo złożono stosowne kwoty do depozytu sądowego. Przez cały okres od wyłączenia przez sąd (od uprawomocnienia się orzeczenia) wspólnik ma prawa udziałowe. Nie traci też innych praw osobistych i nie jest zwolniony z obowiązków wobec spółki. Jeżeli jednak nastąpi rozliczenie w terminie, to wspólnika uważa się za wyłączonego i to od dnia doręczenia pozwu. Dzień ten jest wcześniejszy niż wydanie orzeczenia przez sąd. Przez okres realizowania praw członkowskich (zawieszonych czy też nie) był on wspólnikiem, ale wyłączenie ma skutek wsteczny i obowiązuje od momentu doręczenia pozwu, czyli jeszcze wcześniej niż orzeczenie sądu, i co oczywiste, od momentu rozliczenia z byłym wspólnikiem. Powoduje to oczywiste komplikacje praktyczne - najbezpieczniej jest w okresie wyłączenia nie podejmować newralgicznych dla spółki uchwał, a skupić się na jej bieżącym funkcjonowaniu.

Przejęcie udziałów

Bardzo ważna jest zasada, że udziały wyłączonego wspólnika muszą być przejęte przez wspólników lub osoby trzecie. Cenę przejęcia ustala sąd na podstawie rzeczywistej wartości w dniu doręczenia pozwu. Jak stwierdził SN w wyroku z 16 stycznia 2002 r. (sygn. akt IV CKN 610/00, OSNC z 2002 r. nr 11, poz. 138): „ustalenie rzeczywistej wartości przejmowanych udziałów wspólnika wyłączonego ze spółki z ograniczoną odpowiedzialnością następuje na podstawie danych bilansu, przy uwzględnieniu wartości zbywczej majątku spółki, zbliżonej do ceny sprzedaży lub ceny rynkowej”. Orzekając o wyłączeniu, sąd wyznacza termin, w ciągu którego wyłączonemu wspólnikowi ma być zapłacona cena przejęcia wraz z odsetkami, licząc od dnia doręczenia pozwu. Jeżeli w ciągu tego czasu kwota nie została zapłacona albo złożona do depozytu sądowego, orzeczenie o wyłączeniu staje się bezskuteczne. W takim wypadku wspólnik bezskutecznie wyłączony ma prawo żądać od pozywających naprawienia szkody. Szkoda to zarówno rzeczywiste straty, jakie poniósł wyłączony na skutek założenia sprawy, jak również zyski, które utracił w wyniku takiego rozwoju sytuacji.

Konsekwencje skutecznego wyłączenia wspólnika są zbliżone do skutków zbycia udziału. Pozwany traci definitywnie status wspólnika, zarówno na płaszczyźnie stosunków materialnoprawnych, jak i procesowych, w stosunek członkostwa wstępuje natomiast nabywca udziałów. Świadczenia majątkowe, które wyłączony wspólnik otrzymał ze spółki (np. z tytułu udziału w zysku) albo spełnił na jej rzecz (np. z tytułu dopłat) pomiędzy datą doręczenia pozwu, a datą przejęcia udziałów, powinny zostać rozliczone z nabywcą udziałów.

Nabywca udziałów wyłączonego wspólnika nie ma obowiązku złożenia notarialnego oświadczenia o przystąpieniu do spółki i objęciu nabytych udziałów. Wystarczające jest zawarcie umowy nabycia udziałów w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi.

PRZYKŁAD

Wspólnicy spółki z o.o. uzyskali wyrok stwierdzający zasadność wyłączenia. W takim orzeczeniu sąd wskazuje termin, w ciągu którego wyłączonemu wspólnikowi ma być zapłacona cena nabycia i to z odsetkami za okres, który upłynął od dnia doręczenia pozwu. Możliwe jest również złożenie odpowiednich kwot do depozytu sądowego. Ta ostatnia sytuacja może wystąpić, gdy wyłączony wspólnik nie chce przyjąć kwot wpłaconych przez nabywcę. Dlatego też, aby wypełnić warunki skutecznego wyłączenia, należy doprowadzić do zapłacenia ceny albo do złożenia pieniędzy w depozycie sadowym. Oczywiście w takim wypadku osoba składająca musi dysponować stosownym postanowieniem sądu.

Do którego sądu wnieść sprawę

W sprawie o wyłączenie wspólnika orzeka sąd gospodarczy właściwy miejscowo ze względu na siedzibę spółki. Sprawa o wyłączenie wspólnika jest sprawą o prawo majątkowe. W rezultacie, w I instancji sprawę rozpoznaje sąd rejonowy, chyba że wartość przedmiotu sporu - określana na podstawie rzeczywistej (rynkowej) wartości udziałów wyłączanego wspólnika - przekracza 100 000 zł). Z kolei wartość przedmiotu zaskarżenia wynosząca co najmniej 75 000 zł jest przesłanką dopuszczalności kasacji w tej sprawie. Od pozwu wnosi się opłatę stałą, która wynosi 2000 zł. Dowód doręczenia opłaty należy dołączyć do pozwu. Jeśli przelew był wykonywany elektronicznie, należy po prostu wydrukować ze strony internetowej banku dowód przelewu (zgodnie z prawem bankowym nie wymaga on pieczęci ani podpisu) i złożyć go w sądzie.

W procesie o wyłączenie dochodzi do współuczestnictwa procesowego, ponieważ po każdej ze stron może występować łącznie kilka osób. Najczęściej będziemy mieli do czynienia ze współuczestnictwem jednolitym i koniecznym. Jednolite to sytuacja procesowa, w której z istoty spornego stosunku prawnego lub z przepisu ustawy wynika, że wyrok dotyczyć ma niepodzielnie wszystkich współuczestników. W takiej sytuacji czynności procesowe wspólników działających są skuteczne wobec niedziałających. Do zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia albo uznania powództwa potrzeba zgody wszystkich wspólników. Współuczestnictwo konieczne polega z kolei na tym, że sprawa przeciwko kilku osobom może toczyć się tylko łącznie. Jak wskazał SN w wyroku z 2 kwietnia 2004 r. (sygn. akt III CK 465/02, M.Prawn. z 2004 r. nr 10, poz. 439): „w sprawie o wyłączenie wspólnika ze spółki z o.o. sąd ma obowiązek ustalić, czy osoby występujące z żądaniem mają legitymację czynną do wszczęcia takiej sprawy. Ponadto przy ustalaniu składu osobowego spółki sąd nie może opierać się wyłącznie na treści wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego ani też odsyłać osoby zainteresowanej do odrębnego postępowania”.

PRZYKŁAD

Czteroosobowa spółka z ograniczoną odpowiedzialnością planowała zwiększenie kapitału zakładowego, jednak uchwała została zablokowana przez jednego ze wspólników, który dysponuje 40 proc. udziałów. Po dyskusji ujawniły się rozbieżności co do przyszłości spółki i dalsza współpraca w dotychczasowym kształcie stanęła pod znakiem zapytania. W sprawie o wyłączenie wspólnika ze spółki z o.o. występuje współuczestnictwo konieczne i jednolite, a zatem wszyscy wspólnicy stanowią stronę procesową i ich działania mają bezpośredni skutek w sferze praw i obowiązków współpowodów.

Skuteczność wyłączenia wspólnika jest uzależniona od wystąpienia dwóch przesłanek: uprawomocnienia się wyroku sądu uwzględniającego powództwo oraz przejęcia udziałów wyłączanego wspólnika za cenę i w terminie określonym przez sąd - przy czym skutki wyłączenia powstają od daty doręczenia pozwu. Wyrok orzekający wyłączenie wspólnika ma charakter kształtujący i konstytutywny. Stanowi on niezbędną, chociaż niewystarczającą przesłankę zaistnienia skutku w postaci ustania członkostwa danej osoby w spółce. Orzeczenie o wyłączeniu wspólnika zastępuje jego oświadczenie woli o zgodzie na przejęcie udziałów. W istocie, pra- womocny wyrok o wyłączeniu wspólnika warunkowo - przy założeniu zapłaty ceny przejęcia w określonym przez terminie - pozbawia go kompetencji do rozporządzania odbieranym prawem. Przejęcie udziałów następuje natomiast na podstawie jednostronnego oświadczenia woli nabywcy.

Zobacz przykłady pozwu:

Kliknij aby zobaczyć ilustrację.

Kliknij aby zobaczyć ilustrację.

Kliknij aby zobaczyć ilustrację.

Wyrok uwzględniający powództwo powinien zawierać dyspozycję odnośnie do wyłączenia wspólnika, określać cenę przejęcia, tj. kwotę, za jaką mają zostać nabyte jego udziały, oraz termin, w ciągu którego ma ona zostać zapłacona wraz z odsetkami od dnia doręczenia pozwu.

Adam Malinowski

radca prawny

Podstawa prawna:

• ustawa z 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 z późn.zm.),

• ustawa z 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 z późn.zm.).