Odpowiedzialność odszkodowawcza pracownika

Na początku należy wskazać, że szczególna regulacja dotycząca odpowiedzialności odszkodowawczej znajduje zastosowanie wyłącznie w stosunku do pracowników, którymi są osoby wskazane w art. 2 kodeksu pracy, czyli osoby zatrudnione na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę, co oznacza, że nie ma zastosowania do osób zatrudnionych na podstawie umowy zlecenia, czy też umowy o dzieło. Bezpośrednio stosuje się ją do odpowiedzialności pracownika wyglądem pracodawcy, zaś pośrednio pracownika względem osoby trzeciej. 

Przepisy kodeksu pracy stanowią, że pracownicza odpowiedzialność odszkodowawcza powstaje gdy zostaną spełnione łącznie cztery przesłanki.

Mianowicie:

- pracownik nie wykonał lub nienależycie wykonał swoje obowiązki,
- w mieniu pracodawcy powstała szkoda,
- działanie,  bądź też zaniechanie pracownika było zawinione,
- zaistniał adekwatny związek przyczynowy pomiędzy działaniem, bądź też zaniechaniem, które było zawinione, a powstałą szkodą w mieniu pracodawcy.

1. Pierwsza przesłanka wskazuje na nie wykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków pracowniczych. Przepis art. 100 kodeksu pracy stanowi, że pracownik powinien wykonywać swoją pracę starannie, sumiennie, a także z uwzględnieniem szeregu szczegółowych obowiązków, wynikających z prawa pracy czy przepisów zakładowych.

Powołany powyżej artykuł wyznacza podstawowe obowiązki pracownika wskazując, że są nimi szczególnie przestrzeganie czasu pracy ustalonego w zakładzie pracy, przestrzeganie regulaminu pracy i ustalonego w zakładzie pracy porządku, przestrzeganie przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów przeciwpożarowych, dbanie o dobro zakładu pracy, chronienie jego mienia oraz zachowywanie w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę i inne.

Rozszerzając powyższe pracownik zobowiązany jest pozostawać w stanie gotowości do pracy w przewidzianym ilościowym wymiarze godzin, na swoim stanowisku pracy wyznaczonym przez pracodawcę.

Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego należy przyjąć, że w zakresie dbałości o dobro zakładu pracy i chronienia jego mienia pracowniczy obowiązek stanowi swoistą zasadę lojalności pracownika, w ramach której powinien on powstrzymywać się od działań niekorzystnych dla pracodawcy, tym bardziej zmierzających do wyrządzenia pracodawcy szkody (I PKN 118/97). 

2. Kolejną przesłanką jest zaistnienie w mieniu pracodawcy szkody, którą można zdefiniować jako uszczerbek w majątku pracodawcy, powstały bez jego woli, przy czym za szkodę nie można uznać normalnego zużycia przedmiotów udostępnionych pracownikom do pracy, jak również ubytków naturalnych – np. zgnite owoce.

3. Kolejną przesłanką, która warunkuje zastosowanie instytucji pracowniczej odpowiedzialności pracowniczej jest zawinione działanie, bądź też zaniechanie pracownika. Świadczy to o fakcie oparcia tej instytucji na zasadzie winy, którą należy pojmować szeroko i stopniowo, analogicznie jak w przypadku prawa karnego.

W takim razie wina umyślna zachodzi wówczas, gdy czyn został popełniony z zamiarem bezpośrednim, bądź ewentualnym. Zamiar bezpośredni oznacza, że pracownik chciał spowodować szkodę w mieniu pracodawcy. Zaś zamiar ewentualny cechuje się tym, że pracownik przewidywał możliwość wyrządzenia pracodawcy szkody i godził się na to.

Z drugiej strony mamy do czynienia z winą nieumyślną, która może mieć postać lekkomyślności lub niedbalstwa. O lekkomyślności mówimy wtedy, gdy pracownik przewiduje możliwość powstania powstania szkody poprzez naruszenie obowiązków pracowniczych, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że jej uniknie. Z kolei niedbalstwo istnieje wtedy, gdy pracownik wyrządził szkodę, lecz nie przewidywał możliwości jej wyrządzenia, chociaż taką możliwość powinien i mógł przewidzieć.

Rozróżnienie postaci winy ma olbrzymie znaczenie praktyczne, ponieważ w przypadku winy umyślnej, odpowiedzialność pracownika kształtuje się - w pełnej wysokości tj. pracownik zobowiązany będzie do zwrotu rzeczywistych strat w mieniu pracodawcy oraz utraconych korzyści. Z kolei w przypadku winy nieumyślnej – w ograniczonej wysokości, odnoszącej się tylko do rzeczywistej szkody powstałej w majątku pracodawcy.

4. Ostatnią przesłanką jest adekwatny związek przyczynowy, który zachodzi pomiędzy poniesioną przez pracodawcę szkodą, a zawinionym działaniem lub też zaniechaniem pracownika. Szkoda ma więc być normalnym, typowym następstwem zachowania pracownika.

Adekwatny związek przyczynowy oznacza normalne następstwa zachowania pracownika. Oznacza to, że pracownik, który wyrządził szkodę będzie odpowiadał za swoje zachowanie tylko wtedy, gdy szkoda powstała wskutek jego właśnie działania, bądź też do powstania której pracownik się przyczynił. Przypisanie tego związku ma bardzo istotny wpływ zarówno na powstanie odpowiedzialności, jak również gdy taka odpowiedzialność zachodzi, na jej zasięg. Może przecież zdarzyć się tak, że pracownik przyczynił się do powstania tylko części szkody. W tym wypadku, w oparciu o art. 115 kodeksu pracy, będzie on odpowiadał tylko za tę część szkody, która powstała w skutek normalnego następstwa jego zawinionego zachowania.

Zakres odpowiedzialności

Jak zostało już wspomniane, celowe wyrządzenie szkody w mieniu pracodawcy skutkuje powstaniem odpowiedzialności w pełnym wymiarze, czyli pracownik zobowiązany będzie do zwrotu rzeczywistych strat jak i utraconych korzyści z tytułu powstania szkody. 

Jednak w przypadku wyrządzenia szkody z winy nieumyślnej pracownik będzie odpowiadać jedynie w wysokości rzeczywiście powstałej szkody. Ponadto wobec takiego pracownika, pracodawca będzie mógł domagać się zwrotu w wysokości maksymalnie równowartości 3-miesięcznego wynagrodzenia za pracę. W związku z czym, może zdarzyć się taka sytuacja, w której pracodawca nie otrzyma pełnego wyrównania strat.

Przykładowo miesięczne zarobki Jana Kowalskiego wynoszą 2000 zł, zaś nieumyślnie wyrządzona szkoda opiewa na kwotę 20 000 zł. W takiej sytuacji pracodawca może żądać od Pana Jana zwrotu kwoty maksymalnie 6000 zł.

Ponadto, jak wskazuje orzecznictwo wysokość odszkodowania ustala się według cen z daty powstania szkody, a nie według cen ustalenia tego odszkodowania (IV PR 65/83); przy wyrządzeniu kilku szkód jednym zachowaniem, to łączne odszkodowanie nie może przekroczyć 3-miesięcznego wynagrodzenia za pracę, co oznacza, że jeżeli kilka szkód powstało wskutek odrębnych czynów pracownika, odszkodowanie oblicza się oddzielnie w stosunku do każdej powstałej szkody(III PN 1/89). Również należy zaznaczyć, że w obu przypadkach tj. umyślnym i nieumyślnym wyrządzeniu szkody przez pracownika, ciężar dowodu spoczywa na pracodawcy.
Możliwość częściowego wyłączenia odpowiedzialności reguluje paragraf 1 art. 117 kodeksu pracy. 

W ramach jego zastosowania, pracownik nie ponosi odpowiedzialności za szkodę w takim zakresie w jakim pracodawca, względnie osoba trzecia przyczynili się do powstania lub zwiększenia szkody. Oznacza to częściowe zwolnienie pracownika od odszkodowania, nie zaś całkowite. Jednakże przepis ten znajduje zastosowanie dopiero wtedy, gdy przyczynienie się pracodawcy, bądź tez osoby trzeciej do powstania/zwiększenia szkody pozostaje w adekwatnym związku przyczynowym z powstałą szkodą. Sąd Najwyższy wskazuje, że pracownik, który świadomie działał na szkodę pracodawcy nie może się powoływać na ten przepis, wysuwają zarzut, że do powstania szkody przyczynił się pracodawca poprzez złą organizację pracy i brak jej nadzoru.

Paragraf 2 art. 117 kodeksu pracy stanowi, że pracownik nie ponosi ryzyka związanego z działalnością pracodawcy, gdyż odpowiada on za spełnienie swoich obowiązków. W szczególności nie odpowiada za szkodę wynikłą w związku z działaniem w granicach dopuszczalnego ryzyka, a więc wówczas, gdy dany pracownik, działając na rzecz pracodawcy, poświęca dobro mniejszej wartości dla ratowania dobra o większej wartości. Jak przyjmuje Sąd Najwyższy (I PR 478/65) działanie w ramach dopuszczalnego ryzyka ma miejsce z reguły w sytuacjach, których nie można było przewidzieć. 

W odróżnieniu do sytuacji omówionej powyżej, w ramach zastosowania dopuszczalnego ryzyka, pracownik może całkowicie uwolnić się od odpowiedzialności za powstałą szkodę.

Ponadto, jak zostało wspomniane na wstępie, pracownicza odpowiedzialność odszkodowawcza ma także pośrednie zastosowanie w relacjach pracownik – osoba trzecia. Może się zdarzyć przecież tak, ze podczas pracy pracownik wyrządzi szkodę osobie trzeciej, nie zaś pracodawcy. 

Szkody na osobie

Po pojęciem szkody należy rozumieć zarówno szkody w mieniu, jak również szkody na osobie. W ramach tej odpowiedzialności możemy dokonać podziału na dwa przypadki: gdy do naprawienia szkody obowiązany jest pracodawca oraz gdy obowiązek naprawienia szkody spoczywa na pracowniku.

Z pierwszą sytuacją mamy do czynienia, gdy pracownik wyrządza szkodę osobie trzeciej z winy nieumyślnej w ramach wykonywania swoich obowiązków pracowniczych. W tym wypadku to pracodawca jest zobowiązany do naprawienia szkody osobie trzeciej w jej pełnym rozmiarze, co oznacza, że osobie trzeciej przysługuje roszenie tylko względem pracodawcy, a nie pracownika.

Dopiero po wyrównaniu szkody przez pracodawcę, po jego stronie powstaje roszczenie regresowe względem pracownika o zwrot poniesionych kosztów z tytułu wyrządzenia osobie trzeciej szkody, z tym zastrzeżeniem, że może dochodzić maksymalnie 3-krotności miesięcznego wynagrodzenia za pracę, przysługującego mu w dniu wyrównania szkody.

Druga sytuacja ma miejsce w trzech przypadkach: gdy pracownik wyrządził szkodę umyślnie; gdy pracownik wyrządził szkodę przy okazji wykonywania swoich obowiązków; gdy zatrudniający pracownika, pracodawca jest niewypłacalny (III CZP 5/76).

W wyżej wymienionych przypadkach pracownik jest zobowiązany do naprawienia szkody na zasadach ogólnych przewidzianych w kodeksie cywilnym, a więc w pełnym jej rozmiarze obejmującym rzeczywiste straty i utracone korzyści. Roszczenie osoby trzeciej skierowane jest w tym wypadku bezpośrednio wobec pracownika.

Należy zaznaczyć, że istnieją ponadto odrębne przepisy, które regulują odpowiedzialność odszkodowawczą za wspólne wyrządzenie szkody przez kilku pracowników, jednakże będzie o tym mowa w innym artykule.

Marek Pasiński – Radca Prawny
Wojciech Czerny - Prawnik

Kancelaria Radcy Prawnego w Krakowie www.pasinski.pl