Egzekucja z udziałów w spółce z o.o. - skutki zajęcia

W niniejszym artykule chciałbym poruszyć kwestię skutków, jakie w sferze uprawnień udziałowca wywołuje zajęcie udziałów w postępowaniu egzekucyjnym, a także spróbować odpowiedzieć na pytanie, czy dopuszczalne jest wykonywanie prawa korporacyjnych przez wierzyciela z zajętego udziału.

Kwestią budzącą najwięcej wątpliwości jest dopuszczalność wykonywania przez wierzyciela uprawnień tzw. korporacyjnych z zajętego udziału. Stosownie do aktualnego brzmienia art. 910² k.p.c., wierzyciel z mocy zajęcia wykonuje wszelkie prawa majątkowe dłużnika wynikające z zajętego udziału, niezbędnych do zaspokojenia wierzyciela w drodze egzekucji. Zgodnie z dominującym poglądem w doktrynie i orzecznictwie, udział jest prawem podmiotowym wspólnika z tytułu uczestnictwa w spółce z o.o. o charakterze majątkowym (por. uchwała SN z 14 września 2005 r., III CZP 57/05). Prawo to składa się niejako z wiązki powiązanych ze sobą funkcjonalnie uprawnień cząstkowych. W piśmiennictwie spotkać się można ze swoistym podziałem uprawnień stanowiących udział na prawa stricte majątkowe (obligacyjne), takie jak np. prawo do dywidendy czy do określonej części majątku w przypadku likwidacji spółki oraz prawa niemajątkowe (określane także mianem korporacyjnych czy organizacyjnych), jak np. prawo do wykonywania głosu na zgromadzeniu wspólników czy kontroli spraw spółki. Przedstawiony podział jest sztuczny, stworzony niejako w celu pogrupowania poszczególnych uprawnień wspólników o podobnych cechach. Należy uznać za słuszny pogląd reprezentowany m.in. przez M. Tarską i A. Szajkowskiego, że wszystkie uprawnienia płynące z udziału mają charakter majątkowy¹. Prawa korporacyjne służą przede wszystkim ochronie i realizacji praw majątkowych udziałowca, są ze sobą ściśle funkcjonalnie związane i stąd opowiedzieć się trzeba za majątkowym charakterem obydwu. Wymaga także podkreślenia, że mimo definiowania udziału jako kompleksu wielu uprawnień, nie jest możliwe rozszczepienie i zbycie części tylko z nich. Oznacza to, że przedmiotem zbycia może być tylko udział i w konsekwencji - wszystkie uprawnienia składające się na to prawo podmiotowe. Podobnie, zajęcie udziałów w postępowaniu egzekucyjnym prowadzi do nabycia przez wierzyciela wszelkich uprawnień wynikających z udziału.

Udział jako nierozerwalna wiązka uprawnień

Zwolennicy dopuszczalności wykonywania przez wierzyciela praw korporacyjnych z zajętego udziału podnosili, że pozostawienie w gestii dłużnika wykonywania praw korporacyjnych z jednoczesnym uprawnieniem wierzyciela do wykonywania praw majątkowych, stoi w sprzeczności z zasadą opisaną powyżej, zakazującą zbywania poszczególnych uprawnień składowych udziału². Ich zdaniem, przyznanie wierzycielowi możliwości zaspokojenia się z praw majątkowych bez jednoczesnego realizowania praw korporacyjnych powoduje de facto niedopuszczalne rozszczepienie uprawnień wynikających z udziału. Pogląd ten należy uznać za chybiony, gdyż w wyniku zajęcia nie następuje rozporządzenie udziałem. Dłużnik nadal pozostaje wspólnikiem i zachowuje przysługujące mu z tego tytułu prawa, jednak nie wykonuje ich osobiście: z mocy zajęcia czyni to wierzyciel. Zajęcie udziałów nie rodzi po stronie wierzyciela uprawnienia do żądania zmiany wpisu w księdze udziałów i Krajowym Rejestrze Sądowym, a tym samym rozporządzenia udziałem. Nie ma też wpływu na wzajemne stosunki między wspólnikiem a spółką. Dopiero w przypadku braku możliwości zaspokojenia się przez wierzyciela z dochodu, jaki przynosi zajęty udział, może nastąpić zbycie udziału w drodze sprzedaży licytacyjnej. Także na żadnym etapie postępowania egzekucyjnego nie dochodzi do rozszczepienia i zbycia poszczególnych uprawnień składających się na udział.

Regulacja art. 910² k.p.c. a podział praw udziałowych

Przeciwnicy przyznania wierzycielowi prawa wykonywania praw korporacyjnych z zajętego udziału opierają swoje stanowisko głównie na literalnym brzmieniu art. 910² k.p.c. Zgodnie z § 1 tegoż przepisu, wierzyciel może wykonywać z mocy zajęcia wszystkie uprawnienia majątkowe wynikające z zajętego udziału oraz wykonywać wszelkie działania służące do zachowania zajętego prawa. Natomiast § 2 dotyczy wykonywania przez wierzyciela praw innych niż majątkowe, czyli właśnie korporacyjnych. Pogląd taki wydaje się być słuszny, przy założeniu istnienia podziału uprawnień związanych z udziałem na majątkowe i niemajątkowe. Dodatkowo, podział na prawa korporacyjne i majątkowe z udziału w rozumieniu k.s.h. musi być tożsamy z takim podziałem na gruncie k.p.c. Zdaniem K. Falkiewicza i R. Kwaśnickiego wiele argumentów przemawia za uznaniem części uprawnień o charakterze korporacyjnym w rozumieniu k.s.h. jako uprawnień o charakterze majątkowym na gruncie k.p.c.³. Żaden przepis k.p.c. nie wyjaśnia pojęć „prawa majątkowego” i „prawa niemajątkowego”. O charakterze sprawy decyduje każdorazowo jej przedmiot, czyli dobro, którego ochrony żąda powód. Podstawowym wyróżnikiem obydwu kategorii jest interes jaki realizują. Nie ma przy tym znaczenia wartość rynkowa danego prawa. Na gruncie k.c. przyjmuje się, że podział ten odpowiada różnej treści stosunków, których te prawa dotyczą, bądź też, że chodzi o to, że prawa majątkowe są uwarunkowane ekonomicznym interesem uprawnionego podmiotu⁴. Do praw majątkowych zalicza się w szczególności prawa rzeczowe, wierzytelności czy też prawa własności intelektualnej. Z kolei, za prawa niemajątkowe uznaje się prawa osobiste i prawa rodzinne niemajątkowe. Tym samym w rozumieniu k.p.c. wykonywanie praw korporacyjnych, służących ochronie i realizacji praw majątkowych, ma charakter majątkowy. Legitymacją wierzyciela do ich wykonywania jest zajęcie na jego rzecz zajęcie tych praw.

Przeciwnicy wskazują także na art. 911⁶ k.p.c., zgodnie z którym zaspokojenie wierzyciela następuje z dochodu, które dane prawo przynosi bądź też z realizacji lub sprzedaży tegoż prawa. Dlatego też uznają, że wierzycielowi przysługuje wykonywanie jedynie praw majątkowych, gdyż trudno uznać wykonywanie praw korporacyjnych jako dochód z udziału⁵. Nie można w pełni podzielić takiego poglądu. Przykładowo, prawo do dywidendy jest podstawowym, czysto majątkowym prawem każdego wspólnika i w przypadku zajęcia udziału stanowi dochód z prawa w rozumieniu art. 911⁶ k.p.c. Jednak o wypłacie dywidendy za dany rok obrotowy decyduje zgromadzenie wspólników, wykonując swoje prawa korporacyjne. Tym samym - jak wskazano wyżej - rozdzielanie udziałowych praw majątkowych i niemajątkowych ma charakter sztuczny, gdyż oba te prawa są ze sobą funkcjonalnie powiązane i tworzą jedną całość. Należy podzielić pogląd reprezentowany przez A. Szajkowskiego i M. Tarską, że prawa korporacyjne służą zapewnieniu prawidłowej realizacji i ochronie praw majątkowych, czyli tym samym mają charakter majątkowy⁶.

„Inne prawa” w rozumieniu art. 910² k.p.c.

Problemy interpretacyjne stwarza także treść art. 910² § 1 infine i art. 910² § 2 k.p.c.. Zdaniem części autorów, do czynności zachowawczych określonych w § 1 tegoż przepisu można zaliczyć wykonywanie wszelkich praw, w tym praw korporacyjnych (tak np. N. Kobyłka, A. Pęczyk, P. Zdanikowski⁷). Część autorów uważa z kolei, że do wykonywania praw korporacyjnych zastosowanie znajduje jedynie § 2 przedmiotowego artykułu⁸, natomiast czynności zmierzające do zachowania prawa określone w § 1 obejmują prawa inne niż majątkowe i korporacyjne (tak np. A. Kidyba⁹). Możliwe jest przyjęcie poglądu, zgodnie z którym na podstawie art. 910² § 1 k.p.c. wierzyciel może wykonywać z mocy zajęcia wszelkie czynności zmierzające do zachowania prawa, włączając w to uprawnienia korporacyjne, do czasu ustanowienia zarządcy zgodnie z art. 910² § 2 k.p.c.¹⁰. Pojawia się problem z interpretacją wyrażenia „zachowanie prawa”, które to najczęściej spotykane jest w przypadku współwłasności, kiedy jedno prawo podmiotowe przysługuje kilku podmiotom, a z różnych przyczyn nie wszyscy z uprawnionych mogą wykonywać te czynności. Wydaje się, że w przypadku udziałów chodzi o taką sytuacje, w której występuje wielość podmiotów zainteresowanych utrzymaniem prawa w niepogorszonym stanie, czyli przede wszystkim wierzyciel i dłużnik, ale także zastawnik. Podobnie będzie w przypadku zajęcia udziału przez kilku wierzycieli. Konkludując, wierzyciel mógłby na podstawie art. 910² § 1 k.p.c. wykonywać niecierpiące zwłoki uprawnienia korporacyjne konieczne do zachowania prawa, jeśli dłużnik albo inna uprawniona osoba (np. zastawnik) ich nie wykonuje.

Wykonywanie praw korporacyjnych przez wierzyciela - obowiązki i konsekwencje dla spółki

Uznanie prawa wierzyciela do wykonywania praw korporacyjnych z zajętego udziału wiązałoby się z obowiązkiem po stronie spółki do doręczania zawiadomień o zwołaniu zgromadzenia wspólników w celu umożliwienia mu należytego wykonywania tych uprawnień. Opowiadając się za nieprzyznawaniem wierzycielowi wykonywania praw korporacyjnych, uznać należy, że z mocy art. 910² § 1 k.p.c. może on wytaczać powództwo o uchylenie lub stwierdzenie nieważności uchwały w celu zachowania prawa. Warto podkreślić, że artykuł ten stanowi samodzielną podstawę legitymacji procesowej dla wierzyciela, dlatego nie musi on spełniać wymogów określonych w art. 250-252 k.s.h.¹¹. W uchwale z 14 września 2005 r., III CZP 57/05 Sąd Najwyższy stwierdził, że przyznanie wierzycielowi uprawnień do wykonywania praw korporacyjnych dłużnika stanowiłoby znaczną ingerencję w sprawy spółki, mogące nawet zagrozić jej bytowi, gdyż wykonywanie praw przez wierzyciela odbywałoby się poza kontrolą sądu. Z drugiej strony, pozbawienie wierzyciela takiego prawa może skutkować działaniami dłużnika zmierzającymi do udaremnienia zaspokojenia się z zajętego udziału. Interes dłużnika nie może przeważać nad interesem wierzyciela. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że w postępowaniu egzekucyjnym zajęcie obejmuje wszystkie udziały dłużnika w danej spółce, bez względu na wysokość egzekwowanej należności. Celem zajęcia jest zaspokojenie się wierzyciela w pierwszym rzędzie z dochodu, jaki przynosi udział. Tym samym granicę zajęcia stanowić powinna suma możliwych do osiągnięcia przychodów z udziału, a nie wysokość długu. Sąd rejestrowy, do którego komornik zgłasza zajęcie udziałów, nie jest upoważniony do ustalania zakresu zajęcia w oparciu o wielkość egzekwowanej kwoty, np. przez procentowe ustalenie wielkości zajęcia.

Konieczne zmiany w przepisach

Problematyka skutków zajęcia udziałów w postępowaniu egzekucyjnym wzbudzała i nadal wzbudza wiele kontrowersji wśród doktryny. Zarówno przeciwnicy, jak i zwolennicy przyznania wierzycielowi możliwości wykonywania uprawnień korporacyjnych wynikających z zajętego udziału pozostają przy swoich stanowiskach, formułując kolejne argumenty za i przeciw. Główną przyczyną sporów jest złe sformułowanie przepisów regulujących tryb postępowania egzekucyjnego z udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością. Zróżnicowanie uprawnień wierzyciela, co do wykonywania praw z zajętego udziału zgodnie z podziałem praw na majątkowe i korporacyjne, nie wydaje się być trafne. Panuje zgoda judykatury i doktryny co do uznania jako majątkowego charakteru zarówno praw stricte majątkowych, jak i korporacyjnych. Pewnym wyjściem z tej sytuacji byłaby zmiana przepisów, poprzez wskazanie konkretnych uprawnień z kompleksu składającego się na udział, które wykonywać mógłby samodzielnie wierzyciel z mocy samego zajęcia. Pozostałe uprawnienia mógłby wykonywać jedynie za zgodą sądu. Poddanie wykonywania praw przez wierzyciela nie mieszczących się w katalogu praw wykonywanych przez niego samodzielnie, jest konieczne w celu uniknięcia nadmiernej i nieuzasadnionej celem postępowania egzekucyjnego ingerencji wierzyciela w sprawy spółki. Całkowite pozbawienie wierzyciela możliwości wykonywania praw korporacyjnych nie pozostaje bez wpływu na możliwość i skuteczność wykonywania przez niego praw majątkowych i tym samym zaspokojenie wierzytelności. Dlatego dopiero nowelizacja k.p.c. w tym zakresie zakończy spory wokół tego zagadnienia. Warto wskazać, że jakkolwiek kwestia wykonywania praw korporacyjnych przez wierzyciela budzi spory i kontrowersje w doktrynie i judykaturze, w praktyce występuje niezmiernie rzadko.

Paweł Bieżuński

specjalista w Bank Millennium S.A.

 

 ¹ A. Szajkowski, M. Tarska, Prawo spółek handlowych, Warszawa 2005, s. 347.

 ² K. Skawiańczyk, Prawa dłużnika przechodzą na wierzyciela, „Rzeczpospolita” z 2 kwietnia 2004 r. i z 17 czerwca 2004 r.

 ³ K. Falkiewicz, R. Kwaśnicki, Skutki zajęcia udziałów spółki z o.o. - polemika, „Przegląd Prawa Handlowego” 2005, nr 5, s. 51.

 ⁴ Por. uchwała SN z 7 stycznia 2004 r., III CZP 100/03.

 ⁵ Por. A. Kidyba, K. Kopaczyńska-Pieczniak, Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, Oficyna 2007.

 ⁶ A. Szajkowski, M. Tarska, Prawo spółek handlowych, Warszawa 2005, s. 410.

 ⁷ N. Kobyłka, A. Pęczyk, Skutki zajęcia udziałów w spółce z o.o. - wykonywanie przez wierzyciela uprawnień korporacyjnych na podstawie kodeksu postępowania cywilnego, „Przegląd Prawa Handlowego” 2007, nr 3, s. 12; P. Zdanikowski, Glosa do uchwały SN z 14 września 2005 r., III CZP 57/05, Palestra 2006, nr 3-4, s. 291.

 ⁸ S. Cieślak, Egzekucja sądowa z innych praw majątkowych po nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego z 2 lipca 2004 r., „Przegląd Prawa Egzekucyjnego” 2004, nr 7-9, s. 5.

 ⁹ A. Kidyba, K. Kopaczyńska- Pieczniak, Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, Oficyna 2007.

¹⁰ por. P. Telenga [w:] J. Bodio, T. Demendecki, A. Jakubecki (red.), O. Marcewicz, P. Telenga, M. P. Wójcik, Kodeks Postępowania Cywilnego. Praktyczny komentarz, Zakamycze 2005, s. 1369-1370.

¹¹ N. Kobyłka, A. Pęczyk, Skutki zajęcia udziałów w spółce z o.o. - wykonywanie przez wierzyciela uprawnień korporacyjnych na podstawie kodeksu postępowania cywilnego, „Przegląd Prawa Handlowego” 2007, nr 3, s. 12.