Pożyczki udziałowców jako istotne źródło finansowania spółki

Pożyczka jako alternatywa kredytu

W okresie spowolnienia gospodarki przedsiębiorstwa doświadczają negatywnych zjawisk, które utrudniają rozwój: pogorszenie wskaźnika rotacji należności, wzrost rezerw na tzw. złe długi, wzrost liczby upadłości i postępowań układowych wśród kontrahentów. Jednocześnie kurczący się popyt zaostrza konkurencję na rynku, co uniemożliwia firmom rekompensowanie rosnących kosztów nadzwyczajnych przez podniesienie marży handlowych. Jak wskazuje doświadczenie ostatniego roku, kredyt bankowy jest w kryzysie trudniej dostępny.

W tej sytuacji szczególnego znaczenia nabiera finansowanie działalności spółek przez ich udziałowców. Nisko oprocentowane pożyczki w wielu przypadkach pomagają spółkom nie tylko wyjść obronną ręką z kryzysu, ale wręcz wzmocnić ich pozycję konkurencyjną wobec podmiotów, które nie mają możliwości pozyskania finansowania od swoich udziałowców.

Koszty podatkowe odsetek

Pożyczki udziałowców zalicza się do dłużnych form dokapitalizowania spółek. O ile operacja podwyższenia kapitału zakładowego lub wniesienia dopłat do kapitału spółki oraz samo udzielenie pożyczki są obojętne podatkowo, o tyle zapłata odsetek na rzecz udziałowców, które w całości lub w części stanowią koszt uzyskania przychodów, może przynosić korzyści podatkowe w grupie kapitałowej. Nie od dziś wiadomo, że obrót handlowy „przyzwyczaja się” do wpompowanego weń pieniądza. Jeżeli zdarza się, że spółka nie może spłacić otrzymanej pożyczki, zawsze jest możliwa konwersja wierzytelności na kapitały. Ewentualne umorzenie pożyczki lub odsetek skutkuje powstaniem dochodu do opodatkowania u pożyczkobiorcy.

Polskie prawo podatkowe w celu przeciwdziałania negatywnym skutkom niedostatecznej (albo „ukrytej” lub z angielskiego: „cienkiej”) kapitalizacji wprowadziło ograniczenie prawa zaliczenia do kosztów podatkowych odsetek od pożyczek udzielonych przez bezpośredniego udziałowca (akcjonariusza), posiadającego co najmniej 25% udziałów (akcji), lub przez spółkę powiązaną posiadającą pośrednio 25% udziałów w kapitale spółki pożyczkobiorcy do wysokości odsetek liczonych od równowartości maksymalnie trzykrotności kapitału zakładowego pożyczkobiorcy. Przy czym procentowy wskaźnik udziału ustala się na podstawie liczby praw głosów, jakie przysługują w spółce udziałowcom (akcjonariuszom) z tytułu posiadanych udziałów (akcji). Odsetki od części pożyczki przekraczającej trzykrotność kapitału nie będą kosztami uzyskania przychodów. Ograniczenia te są zawarte w art. 16 ust. 1 pkt 60 i 61 oraz ust. 6 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych (dalej ustawa o CIT).

Przykład

Kapitał zakładowy spółki wynosi 250 000 zł. Jednostka otrzymała pożyczkę od udziałowca w wysokości 1 000 000 zł. Odsetki od pożyczki uzgodniono w umowie na 6% p.a. i wynoszą one 60 000 zł. Odsetki stanowiące koszt uzyskania przychodu wyniosą więc 45 000 zł (liczone od trzykrotności kapitału zakładowego: 750 000 zł x 6%), natomiast odsetki niestanowiące kosztów podatkowych - 15 000 zł (liczone od części pożyczki przekraczającej trzykrotność kapitału: 250 000 x 6%).

Przy ustalaniu wartości kapitału, jaki bierze się pod uwagę przy wyliczeniu kwoty dopuszczalnego zadłużenia, nie jest uwzględniana ta część kapitału, która została pokryta skonwertowanymi na kapitał wierzytelnościami z tytułu pożyczek oraz z tytułu odsetek od tych pożyczek, przysługujących pożyczkodawcy, oraz wartościami niematerialnymi lub prawnymi, od których spółka nie mogłaby dokonywać odpisów amortyzacyjnych. To ograniczenie zdefiniowane jest w przepisie art. 16 ust. 7 ustawy o CIT.

Natomiast jeśli chodzi o samo zadłużenie, to ustalając jego limit, bierze się pod uwagę wszelkie zobowiązania wobec udziałowca: zobowiązania z tytułu nabytych towarów i usług, ewentualnych kar, pożyczek i inne.

Forma umowy pożyczki

W myśl przepisów Kodeksu cywilnego i dla celów dowodowych w postępowaniu podatkowym umowa pożyczki musi mieć formę pisemną. W sprawie sposobu udokumentowania przez podatnika obowiązku zapłaty odsetek od zaciągniętej pożyczki wypowiedział się NSA w wyroku z 9 lipca 1997 r., sygn. akt ISA/Wr 1724/96, DP 1998/4/31:

Nie są kosztem uzyskania przychodów wypłaty przez spółkę określonych kwot na rzecz wspólników spółki z tytułu rzekomych odsetek od pożyczki, skoro brak jest jakiegokolwiek wiarygodnego dowodu, który potwierdzałby fakt zaciągnięcia przez spółkę od wspólników pożyczki pieniężnej, z zobowiązaniem spłaty odsetek bankowych, którymi z kolei bank obciążył wspólników.

Pożyczka udziałowca ma charakter dobrowolny, tzn. w umowie spółki nie można zobowiązać wspólnika do dokonywania tego rodzaju świadczeń, oraz, co do zasady, zwrotny. Przedmiotem pożyczki mogą być nie tylko pieniądze, jak w przypadku dopłat, ale także rzeczy oznaczone co do gatunku.

Pożyczka powinna być w świetle regulacji podatkowych udzielona na zasadach rynkowych, czyli powinna być oprocentowana na takim poziomie, jaki ustaliłyby między sobą niezależne podmioty (tu wyznacznikiem może być poziom oprocentowania pożyczek udzielanych przez banki w danej miejscowości). Jeżeli została ona udzielona spółce bez oprocentowania przysługującego udziałowcowi (pożyczkodawcy), to ma charakter nieodpłatny i w takim przypadku po stronie spółki pojawia się przychód z tytułu nieodpłatnego świadczenia, który podlega opodatkowaniu podatkiem dochodowym według stawki 19%. Wówczas za wartość przychodu z tytułu nieodpłatnego świadczenia należałoby uznać kwotę odsetek, jaką przy takiej samej umowie zawartej z podmiotem niezależnym (np. bankiem) spółka musiałaby zapłacić na rynku. Od tej kwoty powinien być zapłacony podatek dochodowy. Jeżeli jednak ww. pożyczka jest odpłatna, to zasadniczo możliwe są dwie sytuacje:

• odsetki od tej pożyczki są na rynkowym poziomie i wówczas nie można mówić o powstaniu po stronie spółki przychodu z tytułu nieodpłatnego świadczenia, albo

• odsetki od ww. umowy pożyczki zostały ustalone na poziomie niższym od rynkowego i wówczas różnica między rynkowym poziomem odsetek, które przysługiwałyby pożyczkodawcy niezależnemu przy zawarciu umowy pożyczki na taki sam okres, a poziomem odsetek (oprocentowania) ustalonym w analizowanym przypadku przez strony (spółkę i jej udziałowca) stanowi przychód podatkowy z tytułu nieodpłatnego świadczenia na rzecz spółki.

Odsetki i ich opodatkowanie

Nie uważa się za koszty uzyskania przychodów naliczonych, lecz nie zapłaconych albo umorzonych odsetek od zobowiązań, w tym również od pożyczek (kredytów) (art. 16 ust. 1 pkt 11 updop). Odsetki od pożyczek mogą być zatem rozważane w kategoriach kosztu na dzień ich zapłaty (a nie na dzień ich naliczenia czy wymagalności). To prowadzi do wniosku, że wysokość zadłużenia należy również oceniać na dzień zapłaty odsetek. Analogicznie - dopóki pożyczkobiorca nie otrzyma odsetek od udzielonej spółce pożyczki, nie powstanie u niego przychód.

Wypłata udziałowcowi, będącemu osobą fizyczną, odsetek od udzielonej pożyczki obliguje spółkę, jako płatnika, do poboru 19% zryczałtowanego podatku dochodowego (art. 30a ust. 1 pkt 1 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych). Podatek ten pobiera się bez pomniejszania przychodu o koszty uzyskania (art. 30a ust. 6 ustawy o pdof).

Pożyczkobiorca nalicza podatek od kwoty odsetek wypłaconych lub postawionych do dyspozycji pożyczkodawcy, a następnie przekazuje go w terminie do 20 dnia miesiąca następującego po miesiącu, w którym podatek został pobrany, na rachunek urzędu skarbowego właściwego ze względu na własną siedzibę (art. 41 ust. 4 i art. 42 ust. 1 ustawy o pdof). Po zakończeniu roku, do końca stycznia roku następnego, płatnik jest zobowiązany przesłać temu organowi podatkowemu deklarację roczną na formularzu PIT-8AR.

Jeżeli natomiast przedmiotem działalności gospodarczej prowadzonej przez udziałowca (osobę fizyczną) jest udzielanie pożyczek, wówczas kwota spłaconych odsetek będzie stanowić opodatkowany przychód z działalności gospodarczej.

Na podstawie art. 21 ustawy o CIT podatek dochodowy od przychodów z tytułu odsetek uzyskanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez podatników - osoby prawne, które nie mają na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej siedziby lub zarządu - ustala się w wysokości 20%, chyba że stosowna umowa w sprawie zapobieżenia podwójnemu opodatkowaniu stanowi inaczej. Obowiązek zapłaty podatku u źródła dotyczy tych przypadków, w których zagraniczny pożyczkodawca uzyskał przychód podatkowy, tj. gdy odsetki zostały mu wypłacone lub skapitalizowane.

Przepisy omawianego art. 21 wprowadzają ponadto - w ściśle określonych okolicznościach - zwolnienia od podatku dla spółek podlegających w innym niż Rzeczpospolita Polska państwie członkowskim Unii Europejskiej opodatkowaniu podatkiem dochodowym od całości swoich dochodów bez względu na miejsce ich osiągania.

Deklaracja IFT-2/IFT-2R

Wypłacając odsetki prawnej osobie zagranicznej, płatnik musi ponadto wypełnić deklarację IFT-2/IFT-2R, którą do końca marca roku następnego przekazuje podatnikowi oraz urzędowi skarbowemu właściwemu w sprawach opodatkowania osób zagranicznych.

W poprzednich latach niekiedy pojawiały się wątpliwości, czy kapitalizacja odsetek powinna być zrównana z ich zapłatą i rodzić obowiązek zapłaty podatku, jednak dzisiaj nie może być w tej sprawie żadnych sporów. Zgodnie bowiem z wolą ustawodawcy, zapisaną w art. 26 ust. 7 ustawy o CIT, na gruncie tych regulacji (czyli również w odniesieniu do podatku u źródła) pojęcie „wypłata” oznacza wykonanie zobowiązania w jakiejkolwiek formie, w tym poprzez zapłatę, potrącenie lub kapitalizację odsetek. Samo skalkulowanie odsetek, w przypadku gdy nie oznacza to ich kapitalizacji (czyli doliczenia do kwoty pożyczki), nie powoduje obowiązku zapłaty podatku. Zatem dopóki podatnik nie dokona wypłaty odsetek lub nie dokona ich kapitalizacji, nie powstanie obowiązek opodatkowania przychodu uzyskanego przez pożyczkodawcę.

Opodatkowanie PCC

Jak wynika z art. 9 pkt 10 lit. i) ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych, w brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 2009 r., pożyczki udzielane przez wspólnika (akcjonariusza) spółce kapitałowej są zwolnione z PCC. W związku z uzyskaniem pożyczki spółka nie będzie więc miała obowiązku dokonywania żadnych rozliczeń podatkowych.

Opodatkowanie VAT

Na podstawie umowy pożyczki udziałowiec świadczy usługę finansową na rzecz spółki. Usługa ta podlega zwolnieniu od VAT na podstawie Wykazu usług zwolnionych wymienionych w załączniku nr 4 do ustawy, wprowadzonemu w oparciu o art. 43 ust. 1 pkt 1 ustawy o podatku od towarów i usług.

W przypadku gdy usługi finansowe świadczone są na rzecz podatników mających siedzibę lub miejsce zamieszkania na terytorium Wspólnoty, ale w kraju innym niż kraj świadczącego usługę, miejscem świadczenia usługi jest miejsce, gdzie nabywca usługi posiada odpowiednio siedzibę, stałe miejsce prowadzenia działalności lub miejsce zamieszkania (art. 28b ustawy o VAT). Gdy więc usługa polegająca na udzieleniu pożyczki świadczona będzie przez podatnika posiadającego siedzibę w innym kraju Unii na rzecz podatnika z Polski, miejscem jej świadczenia będzie Polska i będziemy mieli do czynienia z importem usług. Import usług należy w takim przypadku wykazać na podstawie faktury wewnętrznej jako zwolniony od podatku.

Na fakturze wykazujemy tylko kwotę należnych lub zapłaconych odsetek, gdyż w przypadku pożyczki tylko odsetki stanowią podstawę opodatkowania. Do przeliczenia odsetek wyrażonych w walucie obcej, dla celów VAT, należy zastosować średni kurs NBP z ostatniego dnia roboczego poprzedzającego dzień powstania obowiązku podatkowego, który jest ustalany na podstawie art. 19 ust. 19a i 19b ustawy o VAT.

Dokumentacja cen transferowych dotycząca usługi pożyczki

Zgodnie z dyspozycją przepisu art. 9a ust. 2 ustawy o CIT obowiązek sporządzania podatkowej dokumentacji dotyczy jedynie tych transakcji między podmiotami powiązanymi, których łączna kwota (lub jej równowartość) wynikająca z umowy lub rzeczywiście zapłacona w roku podatkowym łączna kwota wymagalnych w roku podatkowym świadczeń przekracza określoną wartość.

Biorąc pod uwagę fakt, że umowa pożyczki jest świadczeniem usługi, należy odwołać się do limitu wyznaczonego przez równowartość 30 000 euro. Kwotę tę należy przeliczać na walutę polską po średnim kursie ogłaszanym przez Narodowy Bank Polski, obowiązującym w ostatnim dniu roku podatkowego poprzedzającego rok podatkowy, w którym została zawarta transakcja objęta obowiązkiem.

Przepisy o transakcjach między podmiotami powiązanymi pozwalają organom podatkowym na szacowanie dochodów bez uwzględnienia warunków wynikających z takich powiązań, jeżeli w ich wyniku zostają ustalone lub narzucone warunki różniące się od warunków, które ustaliłyby między sobą niezależne podmioty, i w wyniku tego podmiot nie wykazuje dochodów albo wykazuje dochody niższe od tych, jakich należałoby oczekiwać, gdyby wymienione powiązania nie istniały. W praktyce chodzić tutaj może o ustalenie wysokości odsetek na poziomie znacznie wyższym od warunków rynkowych.

Wycena skutków otrzymanej pożyczki w księgach pożyczkobiorcy

W przypadku jednostki prowadzącej księgi rachunkowe odsetki od otrzymanej pożyczki powinny być wykazywane jako koszty w każdym kolejnym okresie rozliczeniowym, bez względu na to, czy zostały zapłacone. Dzięki temu koszty obciążają wynik finansowy w okresie, gdy jednostka wykorzystywała pożyczone środki pieniężne. Prowadzący księgi rachunkowe ma także obowiązek dokonywania wyceny wyrażonych w walucie aktywów i pasywów według kursu obowiązującego na dzień bilansowy. Tak wyliczone różnice kursowe nie są kosztem uzyskania przychodów dla podmiotu, który wybrał podatkową metodę rozliczania różnic kursowych. Dla celów podatkowych podatnik wykaże w kosztach uzyskania przychodów różnice kursowe dopiero w dacie spłaty.

Przedawnienie zobowiązań z tytułu pożyczki

Zgodnie z brzmieniem art. 118 ustawy - Kodeks cywilny, jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi 10 lat, natomiast w przypadku roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej termin ten wynosi trzy lata. Udziałowiec, udzielając spółce pożyczki, najczęściej nie dokonuje tego w ramach prowadzonej działalności gospodarczej. Działalność gospodarczą prowadzi spółka, a nie jej udziałowiec, a zatem do przedawnienia roszczenia o zwrot pożyczki znajduje zastosowanie 10-letni termin, który powinien być liczony od daty, w której spłata tej pożyczki stała się wymagalna. Jeżeli jednak pożyczka uległaby przedawnieniu, to cała jej kwota plus odsetki (na rynkowym poziomie) byłyby dla spółki przychodem podatkowym z tytułu nieodpłatnego świadczenia.

Znaczenie optymalizacji wykorzystania środków finansowych generowanych przez międzynarodowe grupy kapitałowe dla dobra szybko rozwijających się członków grupy przejawia się w ostatnich latach w zjawisku tworzenia przez te grupy wyspecjalizowanych podmiotów - tzw. pool leaderów, które organizują coraz bardziej popularny, również w Polsce, system finansowania wewnątrzholdingowego, zwany cash poolingiem.

• art. 9a ust. 2, art. 16 ust. 1 pkt 11, pkt 60 i 61 oraz ust. 6, art. 16 ust. 7, art. 21, art. 26 ust. 7 ustawy z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych - j.t. Dz.U. z 2000 r. Nr 54, poz. 654; ost.zm. Dz.U. z 2009 r. Nr 165, poz. 1316

• art. 118 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. Nr 16, poz. 93; ost.zm. Dz.U. z 2009 r. Nr 79, poz. 662

• art. 30a ust. 1 pkt 1, art. 30a ust 6, art. 41 ust. 4, art. 42 ust. 1 ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych - j.t. Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176; ost.zm. Dz.U. z 2009 r. Nr 168, poz. 1323

• art. 9 pkt 10 lit. i) ustawy z 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych - j.t. Dz.U. z 2007 r. Nr 68, poz. 450; ost.zm. Dz.U. z 2009 r. Nr 165, poz. 1316

• art. 28b, art. 43 ust. 1 pkt 1 ustawy z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług - Dz.U. Nr 54, poz. 535; ost.zm. Dz.U. z 2009 r. Nr 215, poz. 1666

Marek Kamiński - doradca podatkowy właściciel Kancelarii Podatkowej M.I. Kamiński

Więcej informacji znajdziesz w serwisie MOJA FIRMA