Zakres przedmiotowy prokury

Skutkiem powyższych wątpliwości są środki zaskarżenia na rozstrzygnięcia referendarzy oraz sądów rejestrowych. Można przyjąć, że na tym tle ukształtowały się dwa główne stanowiska. W niniejszym artykule została podjęta próba przytoczenia argumentów na rzecz tezy, że aby prokurent mógł występować przed sądem rejestrowym, nie potrzebuje osobnego upoważnienia od mocodawcy.

Prokura a art. 61 § 2 kodeksu handlowego

Artykuły 109¹-109⁹ kodeksu cywilnego dotyczące prokury zostały dodane ustawą z 14 lutego 2003 r. (Dz.U. Nr 49, poz. 408) i weszły w życie 25 września 2003 r. Wcześniej zakres prokury był określony w art. 61 kodeksu handlowego, zgodnie z którym prokura była upoważnieniem do dokonywania wszelkich czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem jakiegokolwiek przedsiębiorstwa zarobkowego. Zgodnie z § 2 art. 61, „do zbycia przedsiębiorstwa, wydzierżawienia i ustanowienia na nim prawa użytkowania oraz do zbywania i obciążania nieruchomości potrzeba wyraźnego upoważnienia. W przypadku zbywania nieruchomości potrzebne jest za każdym razem pełnomocnictwo notarialne”. Zmiana powyższego przepisu zamieszczona w art. 109³ kodeksu cywilnego rozjaśnia wątpliwości dotyczące formuły upoważnienia prokurenta do szczególnych czynności: „do zbycia przedsiębiorstwa, do dokonania czynności prawnej, na podstawie której następuje oddanie go do czasowego korzystania, oraz do zbywania i obciążania nieruchomości jest wymagane pełnomocnictwo do poszczególnej czynności”. Wspomniany przepis, zastępujący art. 61 § 2 kodeksu handlowego, nie pozostawia jednak wątpliwości, określając w sposób bardzo precyzyjny, kiedy do dokonania określonej czynności prokurent potrzebuje dodatkowego umocowania. Biorąc pod uwagę powyższe, należy stwierdzić, że w obecnym stanie prawnym niniejszy przepis stanowi jedną z najbardziej istotnych przesłanek służących do określenia zakresu przedmiotowego prokury. Samą definicję prokury należy interpretować przy zastosowaniu wykładni systemowej, przy uwzględnieniu art. 109³ k.c.

Czynności związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa

Zgodnie z art. 109¹ k.c. prokura, co do zasady, obejmuje czynności sądowe i pozasądowe związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Na gruncie wykładni kodeksu cywilnego najwięcej problemów przysparza pojęcie „prowadzenie przedsiębiorstwa” - jego wyjaśnienie pomoże określić zakres czynności podejmowanych przez prokurenta. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 8 kwietnia 2003 r.¹ przedsiębiorstwem w znaczeniu przedmiotowym jest pewien zorganizowany zespół dóbr materialnych i niematerialnych przeznaczony do realizacji określonych zadań gospodarczych. Należy więc - zgodnie z tym - założyć, że czynności związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, to czynności służące realizacji określonych zadań gospodarczych związanych z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa. Opierając się na powyższym sposobie interpretacji, można przyjąć, że właściwe dla kodeksu cywilnego przedmiotowe rozumienie przedsiębiorstwa, w sposób bardzo mocny łączy się w ten sposób z funkcjonalnym rozumieniem przedsiębiorstwa właściwym dla kodeksu spółek handlowych, i że w obecnej sytuacji zupełnie rozdzielne traktowanie obu definicji przedsiębiorstwa skutkowałoby rozminięciem się praktyki z teorią.

Sądy, orzekając na temat zakresu spraw dopuszczalnych do podjęcia przez prokurenta, bardzo często przyjmują tezę M. Wyrwińskiego, zgodnie z którą „prokurent nie jest umocowany do dokonywania czynności, które wprawdzie dotyczą przedsiębiorcy, jednak nie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa”². Należy jednak stwierdzić, że nierzadko powyższa teza zostaje rozwinięta w sposób zbyt daleko idący. Czynności podejmowane w postępowaniu rejestrowym, na przykład sam wniosek o rejestrację, czy też składanie w rejestrze sądowym m.in. rocznego sprawozdania finansowego wraz z innymi dokumentami to czynności związane z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa, które dotyczą podejmowanych w ramach przedsiębiorstwa wspomnianych powyżej zadań gospodarczych. „Zadanie gospodarcze”, czy nawet działalność gospodarcza, to nie tylko samo podpisanie danej umowy bądź realizacja określonego zlecenia, ale również wszelkie czynności związane z podjęciem rozliczeń i sprawozdań z tego tytułu. A więc na podejmowanie „zadań gospodarczych” składają się również zadania z zakresu rachunkowości (zresztą sam fakt użycia w orzecznictwie pojęcia „zadanie gospodarcze” skłania do refleksji, że z zadaniem owym wiążą się szeroko rozumiane obowiązki podmiotu prowadzącego przedsiębiorstwo). Inne rozwiązanie wymagałoby precyzyjnego włączenia zadań z zakresu rachunkowości do grupy czynności niemożliwych do podjęcia przez prokurenta bez stosownego upoważnienia, zamieszczonej w art. 109³ k.c. Odmienna interpretacja nie jest zgodna z regułami wykładni logicznej przepisów prawa, gdyż powodowałaby, że tak naprawdę nie byłoby wiadomo, gdzie znajduje się granica pomiędzy katalogiem czynności, które prokurent może podejmować bez dodatkowego umocowania, a katalogiem czynności, których prokurent bez dodatkowego umocowania podejmować nie może. M. Bielecki podkreśla, że „nawet bardzo ograniczony związek danej czynności z prowadzeniem przedsiębiorstwa mocodawcy upoważnia prokurenta do działania w imieniu reprezentowanego”³. Stanowisko to należy uznać za słuszne. Trzeba ponadto dodać, że nawet, jeśli się przyjmie, że w przypadku prokury (instytucji uregulowanej w kodeksie cywilnym) można mówić jedynie o stosowaniu przedmiotowej definicji przedsiębiorstwa, to przedstawiona w art. 55¹ k.c. przedmiotowa definicja przedsiębiorstwa wymienia elementy, które wchodzą w jego zakres. I zgodnie z tym, prowadzenie spraw sądowych i pozasądowych odnoszących się do takich elementów przedsiębiorstwa jak oznaczenia indywidualizujące przedsiębiorstwo, czy prowadzenie ksiąg i dokumentów związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej, wiążą się w bardzo istotnym stopniu z czynnościami w postępowaniu rejestrowym. Tak więc należy przyjąć, że czynności w postępowaniu rejestrowym są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa zarówno w funkcjonalnym, jak i w przedmiotowym znaczeniu.

 

Czynności podejmowane w postępowaniu rejestrowym jako czynności ściśle związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa

W doktrynie podkreśla się, że „prokurent jest uprawniony do dokonywania czynności o charakterze procesowym w postępowaniu cywilnym, bez potrzeby udzielania mu pełnomocnictwa procesowego”⁴. Postępowanie rejestrowe jest jednym z rodzajów postępowania cywilnego i nie ma istotnych powodów, dla których można byłoby je wyłączać od powyższej zasady. Przedstawioną powyżej zasadę rozszerza P. Czajkowski „prokurent jest (...) umocowany do podejmowania wszelkich czynności prawnych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa mocodawcy. W związku z tym może nie tylko zgłosić wniosek o ogłoszenie upadłości w imieniu mocodawcy, który udzielił mu umocowania, ale też reprezentować go w trakcie prowadzonego postępowania upadłościowego”⁵. Zasada dotycząca dopuszczenia prokurenta do poszczególnych rodzajów postępowania cywilnego bez dodatkowych umocowań jest więc przyjęta w praktyce i trudno byłoby na tym tle dokonywać sztucznych wyodrębnień poszczególnych rodzajów postępowań. Rozróżnianie czynności sądowych w sposób ścisły związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa oraz czynności pozostałych nie jest jasne z punktu widzenia kryterium wyodrębnienia czynności. Trudno jest w sposób przekonujący uzasadnić, dlaczego tylko czynności mające na celu dochodzenie roszczeń lub obronę przeciw roszczeniom są w sposób ścisły związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, a pozostałe czynności już nie są. Zresztą przywołana powyżej teza z piśmiennictwa świadczy, że w praktyce takie ograniczenie nie znajduje zastosowania. Na tym tle warto jeszcze raz przywołać tezę M. Bieleckiego o tym, że nawet ograniczony związek danej czynności z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa pozwala na podjęcie tej czynności przez prokurenta bez dodatkowego umocowania. Warto dodać, że w art. 109¹ k.c. nie stwierdzono również, by czynności sądowe i pozasądowe podejmowane przez prokurenta bez stosownego upoważnienia musiały być zawsze czynnościami „ściśle związanymi z prowadzeniem przedsiębiorstwa”, jakkolwiek by się rozumiało zakres czynności, które mają „z prowadzeniem przedsiębiorstwa” związek. Na marginesie należy podnieść, że - zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z 26 listopada 2003 r. - w postępowaniu karnym prokurent może dokonywać za przedsiębiorcę czynności procesowych jako organ uprawniony do działania w jego imieniu⁶.

Prokurent a członek zarządu spółki z o.o.

Stosownie do art. 204 k.s.h. prawo członka zarządu do prowadzenia spraw spółki dotyczy wszystkich czynności sądowych i pozasądowych spółki. Treść tego artykułu bywa porównywana z art. 109¹ k.c. w tym kontekście, że w niniejszym przypadku mamy do czynienia z szerszym upoważnieniem do podejmowania czynności, a skoro tak, to w wypadku art. 109¹ k.s.h. powinny być brane pod uwagę zasygnalizowane powyżej ograniczenia. Należy tutaj podkreślić, że ujęcie prawne musi być w tym przypadku inne, gdyż spółka z ograniczoną odpowiedzialnością - zgodnie z art. 151 k.s.h. - może być powołana w każdym celu prawnie dopuszczalnym, a więc również w celu niezwiązanym z prowadzeniem przedsiębiorstwa (np. cele naukowe, charytatywne, społeczne)⁷. Należy zasugerować, że szersze rozumienie art. 204 k.s.h. trzeba odnosić przede wszystkim do czynności pozasądowych, związanych z funkcjonowaniem spółki, gdzie - nawet w przypadku spółki prowadzącej przedsiębiorstwo - istnieje możliwość wyróżnienia czynności w żaden sposób niepowiązanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa, czyli realizacją zadań gospodarczych. Nie występuje natomiast taka różnica w odniesieniu do czynności sądowych.

 

Wydziały gospodarcze a działalność gospodarcza

Nawet przeciwnicy powyższej argumentacji muszą się zgodzić, że czynności sądowe podejmowane przez prokurentów w imieniu spółki przed wydziałami gospodarczymi sądów rejonowych, lub sądów okręgowych są związane z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa. Zgodnie z tą zasadą, prokurent nie potrzebuje na przykład dodatkowego umocowania, aby reprezentować swojego mocodawcę w sporze z innym przedsiębiorcą dotyczącym zawartej pomiędzy tymi przedsiębiorcami umowy sprzedaży. W tym kontekście, należy zauważyć, że Krajowy Rejestr Sądowy jest prowadzony również przez wydziały gospodarcze. Wspomniane wydziały gospodarcze zajmują się w istotnym stopniu „zadaniami gospodarczymi”, które zostały zawarte w definicji przedsiębiorstwa. A jeśli tak jest, to wyodrębnianie czynności, którymi zajmują się wydziały gospodarcze, niestanowiących zarazem realizacji zadań gospodarczych, może być w pewnym stopniu sprzeczne z wykładnią logiczną. Stąd można stwierdzić, że specyfika funkcjonowania Krajowego Rejestru Sądowego stanowi kolejny argument na rzecz dopuszczenia prokurenta do podejmowania czynności przed sądami rejestrowymi bez dodatkowego umocowania. Niniejsza interpretacja jest zgodna z zaprezentowanymi wcześniej tezami.

* * *

Na gruncie obecnych przepisów prawnych, prokura z samej swej natury - bez wymogu udzielania dodatkowych upoważnień - obejmuje również umocowanie do występowania w imieniu spółki handlowej, a nawet określając to szerzej - w imieniu przedsiębiorcy - do występowania przed sądem w postępowaniu rejestrowym. Powyższa interpretacja przepisów zgodna jest nie tylko z wykładnią logiczną, ale również nie komplikuje funkcjonowania podmiotów, dla których prawo zostało uchwalone, co stanowi istotną wartość z punktu widzenia całego systemu prawnego.

dr Maciej J. Nowak

aplikant radcowski, Katedra Prawa i Gospodarki Nieruchomościami, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny

dr Zbigniew Olech

radca prawny, Katedra Prawa i Gospodarki Nieruchomościami, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny

 

¹ IV CKN 51/01, LEX nr 78892.

² LEX/el 2003 - Komentarz do art. 109¹ kodeksu cywilnego (Dz.U.64.16.93), [w:] M. Wyrwiński, Komentarz do niektórych przepisów kodeksu cywilnego, zmienionych ustawą z 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.03.49.408).

³ M. Bielecki, Ograniczenia prokury, „Monitor Prawniczy” 2007/1/10.

⁴ H. Ciepła [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, tom I, pod red. K. Piaseckiego, wyd. 3, Warszawa 2001, s. 439 i nast.

⁵ P. Czajkowski, Sytuacja prawna prokurenta na tle nowego prawa upadłościowego i naprawczego, „Przegląd Prawa Handlowego” 2004/3/19.

⁶ I KZP 28/03, OSNKW 2004/1/2.

⁷ Komentarz do art. 151 kodeksu spółek handlowych (Dz.U.00.94.1037), [w:] A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych, tom I. Komentarz do art. 1-300 k.s.h., LEX, 2007, wyd. V.