Pierwszeństwo nabycia udziałów w spółce z o.o.

W praktyce funkcjonowania spółek z o.o. często wykorzystywane są zapisy umowne ograniczające swobodę wspólnika w zakresie zbywania jego udziałów. Przykładem takiego ograniczenia zbywalności udziałów jest ustanowienie prawa ich pierwokupu. Uprawnienie to może wynikać bezpośrednio z umowy spółki (będzie to np. zapis, zgodnie z którym prawo pierwokupu udziałów przysługuje wskazanemu w umowie wspólnikowi), bądź też z umowy zawartej przez wspólnika np. z innym wspólnikiem albo z osobą trzecią. Tego typu zapisy mają w założeniu służyć utrzymaniu stabilnego składu osobowego wspólników. W przypadku takich porozumień mogą jednak pojawić się wątpliwości dotyczące skutków prawnych naruszenia - ustalonego umownie - prawa pierwszeństwa nabycia udziałów w spółce z o.o.

Prawo pierwokupu

Zgodnie z ogólnymi zasadami rzecz (lub prawo - por. art. 555 kodeksu cywilnego), której dotyczy prawo pierwokupu, może być sprzedana osobie trzeciej, tylko pod warunkiem, że uprawniony do pierwokupu swego prawa nie wykona. Oznacza to, że strony mogą zawrzeć jedynie tzw. umowę warunkową. Zobowiązany z tytułu prawa pierwokupu (to jest sprzedający udział) powinien wówczas niezwłocznie zawiadomić uprawnionego o treści umowy sprzedaży zawartej z osobą trzecią. Moment zawiadomienia jest istotny, gdyż od tego momentu rozpoczyna swój bieg termin do wykonania przez uprawnionego prawa pierwokupu. Termin ten - jeżeli umowa nie stanowi inaczej - wynosi tydzień (art. 598 § 2 k.c.). Uprawniony z tytułu prawa pierwokupu może skorzystać z tego prawa poprzez złożenie oświadczenia zobowiązanemu (w omawianym przypadku: sprzedającemu udział w spółce z o.o.).

Należy przy tym pamiętać, że - zgodnie z art. 180 kodeksu spółek handlowych - dla zbycia udziału wymagana jest forma pisemna z podpisami notarialnie poświadczonymi. Oznacza to, że oświadczenie o wykonaniu prawa pierwokupu również powinno zostać złożone w formie pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym.

Warto wiedzieć:

Jeżeli zobowiązany z tytułu prawa pierwokupu sprzeda udziały osobie trzeciej bezwarunkowo albo jeżeli nie zawiadomi uprawnionego o sprzedaży bądź poda mu do wiadomości istotne postanowienia umowy sprzedaży niezgodnie z rzeczywistością, to ponosi odpowiedzialność za wynikłą stąd szkodę.

W razie wykonania prawa pierwokupu dochodzi do skutku - między zobowiązanym (sprzedającym) a uprawnionym z tytułu prawa pierwokupu - umowa sprzedaży udziałów o tej samej treści, jaką miała umowa warunkowa, zawarta przez zobowiązanego z osobą trzecią. Jednakże postanowienia umowy warunkowej zawartej z osobą trzecią, mające na celu udaremnienie prawa pierwokupu, są względem uprawnionego z tytułu prawa pierwokupu bezskuteczne. Jeżeli zaś warunkowa umowa sprzedaży zawarta z osobą trzecią przewiduje świadczenia dodatkowe, których uprawniony do pierwokupu udziałów nie mógłby spełnić, może on wykonać swoje prawo uiszczając wartość tych świadczeń.

Prawo pierwokupu jest niezbywalne. Jeżeli jest kilku uprawnionych, a niektórzy z nich nie wykonają prawa pierwokupu, pozostali mogą wykonać je w całości.

Zakres ochrony uprawnionego

W orzecznictwie podkreśla się jednak, iż ochrona uprawnionego z tytułu prawa pierwokupu, jaką przewidują przepisy art. 599-600 k.c., jest zdecydowanie niewystarczająca. Słabość tej ochrony przejawia się na dwa sposoby.

Po pierwsze, w orzecznictwie dominuje tendencja do ścisłego rozumienia prawa pierwokupu, to jest do ujmowania go jako uprawnienia związanego ściśle z umową sprzedaży. Oznacza to, że prawo pierwokupu - na podstawie wskazanych wyżej przepisów - nie chroni uprawnionego przed innym niż sprzedaż sposobem rozporządzenia udziałami przez wspólnika (np. przed darowizną udziałów). Wszelkie modyfikacje zakresu uprawnień z tytułu pierwokupu wymagają więc wyraźnych zapisów umownych. W orzecznictwie przyjmuje się, że zasada wolności umów nie sprzeciwia się umownemu zastrzeganiu przez strony uprawnienia do pierwszeństwa zakupienia lub innego sposobu nabycia praw (tu: udziałów w spółce z o.o.) na wypadek innej czynności niż sprzedaż. Uprawienie takie nie będzie jednak ani prawem pierwokupu, ani jego poszerzoną odmianą, lecz stosunkiem umownym samoistnym, swoistym prawem „pierwonabycia”, do którego - ewentualnie - tylko w drodze analogii można by stosować niektóre przepisy o prawie pierwokupu (tak uchwała SN z 16 lutego 1996 r., sygn. akt III CZP 10/96).

Po drugie - jak wskazano powyżej - przepisy wyraźnie ograniczają zakres roszczeń uprawnionego z tytułu prawa pierwokupu, w przypadku gdy zbywca sprzedał udziały bezwarunkowo osobie trzeciej albo jeżeli nie zawiadomił uprawnionego o sprzedaży bądź podał mu do wiadomości istotne postanowienia umowy sprzedaży niezgodnie z rzeczywistością. Uprawnionemu do pierwokupu udziałów w spółce z o.o. przysługuje wówczas tylko roszczenie odszkodowawcze. Oznacza to, że sama umowa sprzedaży - mimo że została zawarta z naruszeniem prawa pierwokupu - jest ważna i w pełni skuteczna. Roszczenie odszkodowawcze uprawnionego z prawa pierwokupu ogranicza się zaś do tzw. negatywnego interesu umownego. Jest to więc szkoda wynikła z niedojścia umowy do skutku. Szkoda ta obejmuje jedynie to, co strona miałaby, gdyby nie podejmowała działań zmierzających do zawarcia umowy, która ostatecznie nie doszła do skutku z powodu działań sprzedającego.

Żądanie uznania umowy za bezskuteczną

Wskazana wyżej słaba ochrona uprawnionego do prawa pierwokupu nie oznacza jednak, że jego interesy są całkowicie pozbawione ochrony. Wręcz przeciwnie, orzecznictwo Sądu Najwyższego przyjmuje, iż regulacje zawarte w przepisach art. 596-602 k.c. nie wyczerpują wszystkich roszczeń, jakie przysługują uprawnionemu w sytuacji zawarcia przez zobowiązanego bezwarunkowej umowy sprzedaży, która czyni niemożliwym skorzystanie z prawa pierwokupu.

Zgodnie z art. 59 k.c., w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta (tu: uprawniona do pierwokupu) może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia.

W uchwale z 19 listopada 1968 r., sygn. akt III CZP 100/68, SN przyjął, że w razie wyrażenia przez uprawnionego gotowości do wykonania przysługującego mu prawa pierwokupu nieruchomości i dokonania następnie przez zobowiązanego z tytułu prawa pierwokupu bezwarunkowej umowy sprzedaży tej nieruchomości osobie trzeciej (uprawnionemu) przysługuje obok roszczenia z art. 599 k.c. również roszczenie z art. 59 k.c. W kolejnej uchwale z 22 stycznia 1973 r., sygn. akt III CZP 90/72, SN wypowiedział się jeszcze bardziej stanowczo - stwierdzając, iż w wypadku sporządzenia bezwarunkowej umowy sprzedaży, uprawnionemu z tytułu prawa pierwokupu przysługuje roszczenie z art. 59 k.c. (w uzasadnieniu podkreślono, że nie ma w tym wypadku znaczenia, czy uprawniony złożył w odpowiednim terminie oświadczenie o skorzystaniu z prawa pierwokupu).

Powyższa linia orzecznicza znajduje swoje wyraźne potwierdzenie także w sprawach dotyczących bezwarunkowej sprzedaży udziałów w spółce z o.o., która została dokonana z naruszeniem istniejącego prawa pierwokupu. W wyroku z 29 listopada 2001 r., sygn. akt V CKN 536/00, SN potwierdził, że przepis art. 59 k.c. dotyczy wszelkich roszczeń, zarówno obligacyjnych, jak i rzeczowych, i brak jest podstaw do wyłączenia odpowiedniego stosowania go także do takiego swoistego „roszczenia”, jakie wypływa dla uprawnionego z prawa pierwokupu w wypadku zawarcia przez zobowiązanego bezwarunkowej umowy sprzedaży udziałów w spółce z o.o. Zdaniem SN, ochrona uprawnionego z prawa pierwokupu, jaką przewidują przepisy art. 599-600 k.c., jest niewystarczająca, szczególnie w sytuacji, gdy obie strony bezwarunkowej umowy sprzedaży wiedziały o prawie pierwokupu i świadomie je zlekceważyły. Powyższe okoliczności przemawiają w ocenie SN za kontynuowaniem linii orzecznictwa dopuszczającej stosowanie art. 59 k.c. w przypadku zawarcia bezwarunkowej umowy sprzedaży z pominięciem prawa pierwokupu przysługującego osobie trzeciej, o którym strony wiedziały, lub zawarcia umowy nieodpłatnej. Uprawniony z tytułu prawa pierwokupu może zatem wówczas zażądać uznania takiej bezwarunkowej umowy sprzedaży udziałów za bezskuteczną w stosunku do niego. Taki sam pogląd został zaprezentowany także w wyroku SN z 9 lutego 2006 r., sygn. akt III CK 437/05, oraz w wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 9 listopada 2006 r., sygn. akt I ACa 392/06.

Wytoczenie powództwa

Skorzystanie z art. 59 k.c. jest w praktyce możliwe jedynie poprzez wytoczenie powództwa. Należy przy tym pamiętać, iż pozwanym musi być zarówno sprzedawca, jak i nabywca udziałów w spółce z o.o. Uprawnionego do pierwokupu udziałów (powoda w procesie) obciąża obowiązek wykazania, że spełnione zostały przesłanki zastosowania art. 59 k.c. Oznacza to, iż musi on udowodnić, że:

1) między pozwanymi doszło do zawarcia umowy, której wykonanie czyni niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu powoda,

2) sprzedawca i kupujący wiedzieli o istnieniu prawa pierwokupu albo umowa bezwarunkowej sprzedaży udziałów była nieodpłatna,

3) nie upłynął jeszcze rok od dnia zawarcia umowy.

Największe problemy dowodowe mogą dotyczy kwestii wykazania, że strony bezwarunkowej umowy sprzedaży miały świadomość istnienia prawa pierwokupu. W świetle postanowień art. 59 k.c., wiedza stron bezwarunkowej umowy sprzedaży o istnieniu przysługującego osobie trzeciej prawa pierwokupu musi być oceniana w kontekście okoliczności sprawy, przy przyjęciu obiektywnego miernika oceny tych okoliczności. Decydujące jest zatem to, czy - obiektywnie rzecz ujmując - strony umowy miały podstawy do przyjęcia, że uprawnionemu przysługiwało prawo pierwokupu.

Warto również pamiętać, iż dochodzenie roszczeń na podstawie art. 59 k.c. jest ograniczone krótkim, rocznym terminem. Jest to termin zawity prawa materialnego. Jego bieg zaczyna się od chwili zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej (uprawnionego do pierwokupu udziałów). Roszczenie niedochodzone w ciągu tego zawitego terminu wygasa z chwilą upływu terminu, co sąd - inaczej niż przy przedawnieniu - zawsze uwzględnia z urzędu. Innymi słowy, powództwo wytoczone po upływie rocznego terminu określonego w art. 59 k.c. zostanie oddalone (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 9 kwietnia 2001 r., sygn. akt I ACa 1239/2000).

Skutki orzeczenia

Orzeczenie stwierdzające w oparciu o przepis art. 59 k.c. bezskuteczność umowy zbycia udziałów działa wprawdzie z mocą wsteczną (od dnia zawarcia umowy), jednak jest to bezskuteczność względna (zarówno podmiotowo, jak i przedmiotowo). W aspekcie podmiotowym skutek orzeczenia ogranicza się wyłącznie do osoby uprawnionej z prawa pierwokupu i nie dotyczy osób trzecich. W aspekcie przedmiotowym skutek orzeczenia (to jest stwierdzenie bezskuteczności umowy) odnosi się tylko do przysługującego uprawnionemu prawa pierwokupu. Orzeczenie stwierdzające bezskuteczność bezwarunkowej umowy zbycia udziałów w spółce z o.o. ma jedynie umożliwić uprawnionemu skorzystanie z przysługującego mu prawa pierwokupu. Stosowanie art. 59 k.c. do bezwarunkowego zbycia udziałów w spółce z o.o., mimo zastrzeżonego dla innej osoby prawa pierwszeństwa nabycia, oznacza zatem konieczność przyjęcia, że umowa bezwarunkowej sprzedaży była od chwili jej zawarcia bezskuteczna, ale jedynie w stosunku do uprawnionego z prawa pierwokupu, który może obecnie skorzystać ze swego prawa.

W orzecznictwie podkreśla się przy tym, że w przypadku gdy uprawnionym do pierwokupu udziałów jest inny ze wspólników, to zastosowanie znajduje art. 182 § 5 k.s.h,. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli uprawniony wspólnik nie uiści w wyznaczonym terminie ceny udziału, wspólnik, który chciał zbyć udział, może nim swobodnie dysponować. Z przepisu tego wynika - w ocenie SN - że w sytuacji uznania za bezskuteczną na podstawie art. 59 k.c. bezwarunkowej umowy zbycia udziałów w spółce z o.o., dopiero z chwilą uiszczenia przez wspólnika uprawnionego z prawa pierwszeństwa ceny nabycia dochodzi do nabycia przez niego udziału w miejsce pierwotnego nabywcy. Innymi słowy, dopiero od tej chwili powstają skutki takiego nabycia wobec osób trzecich i stron umowy.

Podstawa prawna:

• ustawa z 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 z późn.zm.),

• ustawa z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn.zm.).

W razie zastrzeżenia na rzecz oznaczonej osoby prawa pierwokupu udziałów w spółce z o.o., udziały te mogą być sprzedane innej osobie, tylko pod warunkiem, że uprawniony do pierwokupu nie wykona swego prawa.

W przypadku zawarcia bezwarunkowej umowy sprzedaży z pominięciem prawa pierwokupu, o którym strony wiedziały, albo zawarcia umowy nieodpłatnej uprawniony z tytułu prawa pierwokupu może żądać uznania takiej umowy za bezskuteczną w stosunku do niego.

Mikołaj Barczak