Spółka odpowiada za przestępstwa prezesa

28 października 2002 r. Sejm uchwalił ustawę o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Na jej podstawie odpowiedzialności karnej mogą podlegać spółki prawa handlowego, jak np. spółka jawna, akcyjna czy z ograniczoną odpowiedzialnością, fundacje, stowarzyszenia, ale także spółki z udziałem Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego. Do odpowiedzialności karnej nie może zostać jednak pociągnięty sam Skarb Państwa oraz jednostki samorządu terytorialnego lub ich związki.

Zasady odpowiedzialności

Zgodnie z ustawą każdy podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności za czyn zabroniony popełniony przez osobę fizyczną działającą w jego imieniu lub interesie w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej. Podmiot zbiorowy ponosi również odpowiedzialność za przestępstwo popełnione przez osobę fizyczną dopuszczoną do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków oraz popełnione przez osobę działającą w imieniu lub w interesie tego podmiotu i za zgodą lub wiedzą osoby działającej w interesie lub w imieniu podmiotu zbiorowego. Ważne jest jednak, aby do popełnienia czynu zabronionego doszło w następstwie co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej lub nadzoru nad tą osobą ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego. Jeżeli bowiem wina taka nie zostanie udowodniona, to nawet jeżeli przestępstwo zostało popełnione, podmiot zbiorowy odpowiedzialności nie poniesie.

Warunkiem koniecznym do pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności jest także to, aby działanie osoby, która dopuściła się czynu zabronionego, przyniosło lub mogło przynieść mu jakąkolwiek korzyść. Może być to korzyść majątkowa, czyli np. pieniądze, ale także i korzyść niemajątkowa, jak np. niewpisanie podmiotu zbiorowego do rejestru dłużników, jeżeli powinien być on tam wpisany.

Kolejną przesłanką pociągnięcia podmiotu zbiorowego jest także to, aby popełnieniu czynu zabronionego przez osobę fizyczną zostało stwierdzone prawomocnym wyrokiem sądu. Postępowanie w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego może być rozpoczęte dopiero po prawomocnym zakończeniu postępowania przeciwko faktycznemu sprawcy przestępstwa. Złożenie wniosku o ściganie wcześniej jest niedopuszczalne. Za równorzędne z prawomocnym wyrokiem skazującym uznaje się także wyrok warunkowo umarzający postępowanie karne wobec osoby fizycznej, orzeczenie o udzieleniu tej osobie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności lub orzeczenie sądu o umorzeniu postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy.

Surowe kary pieniężne

Jeżeli postępowanie przeciwko sprawcy przestępstwa zostanie prawomocnie zakończone i wszystkie pozostałe przesłanki zostaną spełnione, to prokurator ma obowiązek złożenia wniosku o ściganie podmiotu zbiorowego. Wniosek taki może być złożony także przez pokrzywdzonego oraz przez prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, jeżeli czyn zabroniony uznany został za czy nieuczciwej konkurencji. Wniosek o pociągnięcie podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności rozpoznawany jest przez sąd rejonowy właściwy ze względu na miejsce popełnienia czynu zabronionego.

Jeżeli w trakcie postępowania sądowego zostanie wykazane, że wniosek o pociągnięcie podmiotu zbiorowego jest uzasadniony, to sąd może nałożyć na niego karę pieniężną w wysokości od 1 tys. zł do 20 mln zł. Kara ta nie może być jednak wyższa niż 10 proc. przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności. Przychód ten określa się na podstawie sporządzonego przez podmiot zbiorowy sprawozdania finansowego albo w oparciu o podsumowanie zapisów w księgach podatkowych. Jeżeli jednak przed upływem pięciu lat od orzeczenia kary pieniężnej zostanie ponownie popełniony czyn zabroniony stanowiący podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, sąd może orzec karę pieniężną w wysokości nawet do 30 mln zł.

Zakaz reklamy i produkcji

Poza karą pieniężną sąd może orzec także przepadek przedmiotów pochodzących z czynu zabronionego lub które służyły lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego, przepadek korzyści majątkowej pochodzącej z czynu zabronionego oraz przepadek równowartości przedmiotów lub korzyści majątkowej pochodzących z czynu zabronionego.

Wobec podmiotu zbiorowego można orzec także zakaz promocji lub reklamy, zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego środkami publicznymi oraz zakaz korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, a także zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne i zakaz prowadzenia określonej działalności podstawowej lub ubocznej. Tego ostatniego zakazu sąd nie może orzec jednak, jeżeli mógłby on doprowadzić do upadłości albo likwidacji podmiotu zbiorowego lub do zwolnień grupowych. Sąd ma również prawo do podania wyroku do publicznej wiadomości.

Wszystkie orzeczone zakazy mogą obowiązywać od roku do lat pięciu. Wydając swój wyrok, sąd musi jednak uwzględnić wagę nieprawidłowości w wyborze lub nadzorze osoby, która popełniła czyn zabroniony, rozmiary korzyści uzyskanej przez podmiot zbiorowy, jego sytuację majątkową, społeczne następstwa ukarania oraz wpływ ukarania na dalsze funkcjonowanie podmiotu. Jeżeli czyn zabroniony stanowiący podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego nie przyniósł mu korzyści, sąd może odstąpić od orzeczenia kary pieniężnej i poprzestać na orzeczeniu jednego z zakazów lub podaniu wyroku do publicznej wiadomości. Podmiot zbiorowy nie może zostać w ogóle ukarany, jeżeli od dnia wydania orzeczenia skazującego osobę fizyczną, która popełniła przestępstwo upłynęło dziesięć lat.

Od wyroku sądu I instancji przysługuje apelacja na takich samych zasadach, jakie obowiązują w zwykłym postępowaniu karnym. W odróżnieniu jednak od zwykłego postępowania karnego podmiot zbiorowy nie ma uprawnień do wniesienia kasacji do Sądu Najwyższego. Prawo do jej wniesienia ma bowiem jedynie prokurator generalny i rzecznik praw obywatelskich.

DEFINICJA PODMIOTU ZBIOROWEGO

Podmiotem zbiorowym jest osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków. Może być to np. spółka handlowa, fundacja, stowarzyszenie itp. Podmiotem zbiorowym jest również spółka handlowa z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związki takich jednostek, spółka kapitałowa w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną, a także zagraniczna jednostka organizacyjna.

PRZYKŁADY PRZESTĘPSTW, ZA KTÓRE PODMIOT ZBIOROWY MOŻE PONIEŚĆ ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNĄ:

• przeciwko obrotowi gospodarczemu

• przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi

• łapownictwa i płatnej protekcji

• przeciwko ochronie informacji

• przeciwko wiarygodności dokumentów

• przeciwko mieniu

• przeciwko obowiązkom podatkowym i rozliczeniom z tytułu dotacji lub subwencji

• przeciwko obowiązkom celnym oraz zasadom obrotu z zagranicą towarami i usługami

• przeciwko obrotowi dewizowemu

ARKADIUSZ JARASZEK

arkadiusz.jaraszek@infor.pl

PODSTAWA PRAWNA

• Ustawa z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. nr 197, poz. 1661 ze zm.).