Opcje walutowe - zasady opodatkowania

Opcje walutowe należą do grupy pochodnych instrumentów finansowych (derywatów), tzn. takich, których wartość zależy bezpośrednio od ceny instrumentu podstawowego (bazowego), w tym wypadku określonej waluty obcej. Ich zadaniem jest zabezpieczanie obrotu gospodarczego przed ryzykiem wahań kursowych. Wydarzenia ostatnich miesięcy pokazały jednak, że nierozważne korzystanie z opcji prowadzić może do niepowetowanych strat ekonomicznych, z zagrożeniem egzystencji niektórych podmiotów włącznie.

Abstrahując jednak od bieżących problemów i możliwych działań ustawodawcy nakierowanych na stworzenie regulacji dających szansę uchylenia się od skutków prawnych kontraktów walutowych, warto bliżej przyjrzeć się opcjom pod kątem podatkowym.

Rodzaje i specyfika opcji walutowych

Najprościej opcję walutową można zdefiniować jako kontrakt, w wyniku którego jedna ze stron nabywa prawo do zakupu waluty bazowej albo prawo do sprzedaży waluty bazowej za inną walutę, po określonej z góry cenie i w ustalonym uprzednio terminie.

Uprawnienie do zakupu waluty bazowej określa się jako opcję call, natomiast możliwość sprzedaży waluty bazowej jako opcję put.

Cechą charakterystyczną kontraktów opcyjnych jest uzależnienie ich realizacji od woli nabywcy. W zależności od sytuacji na rynku nabywca może, lecz nie musi, ze swojego prawa skorzystać. Przywileju tego nie posiada natomiast wystawca opcji - jest on bezwzględnie zobowiązany wykonać opcję na żądanie nabywcy.

PRZYKŁADY

1. W lipcu 2008 r. spółka XYZ zakupiła wystawioną przez bank opcję put przewidującą prawo wezwania wystawcy do sprzedaży waluty polskiej w zamian za środki pieniężne wyrażone w euro. Kurs sprzedaży ustalono na 3,47 zł/EUR, a datę realizacji opcji na 2 marca 2009 r. W terminie realizacji kontraktu walutowego rynkowy kurs sprzedaży euro był jednak znacznie korzystniejszy od kursu przewidzianego w umowie z bankiem, toteż spółka zrezygnowała z realizacji opcji.

2. 2 marca br. spółka XYZ, jako wystawca opcji call, została wezwana do sprzedaży oznaczonej ilości euro, po kursie 3,30 zł/EUR. Spółka nie może uchylić się od spełnienia świadczenia na rzecz nabywcy, pomimo że kurs rynkowy euro znacząco przewyższa kurs opcyjny.

Elastyczne w realizacji opcje put są instrumentem stosunkowo kosztownym. Nabywca płaci za nie prowizję z góry (tzw. premię opcyjną). Aby nakłady zminimalizować, a nawet całkowicie znieść, nabywcy tych opcji wystawiają równocześnie bankom opcje call. Źródłem obecnych kłopotów wielu przedsiębiorców jest właśnie ten drugi rodzaj opcji.

Warto też wspomnieć, że realizacja pochodnych instrumentów finansowych może przybrać formę rzeczywistą lub nierzeczywistą. W pierwszym przypadku rozliczenie następuje przez faktyczną dostawę waluty bazowej po kursie określonym w tej opcji. Natomiast rozliczenie nierzeczywiste nie wymaga zakupu waluty. Wystawca i nabywca opcji rozliczają się saldem - na konto jednej lub drugiej strony wpływa jedynie różnica w wartości waluty bazowej.

Opcje walutowe a CIT

Opcje walutowe nie są przedmiotem szczególnych regulacji podatkowych, należy zatem stosować do nich przepisy dotyczące pochodnych instrumentów finansowych.

Zgodnie z art. 16 ust. 1b u.p.d.o.p. przez pochodne instrumenty finansowe rozumie się prawa majątkowe, których cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny towarów, walut obcych, waluty polskiej, złota dewizowego, platyny dewizowej lub papierów wartościowych albo od wysokości stóp procentowych lub indeksów, a w szczególności opcje i kontrakty terminowe.

Derywaty mogą wygenerować przychód w razie ich odpłatnego zbycia albo realizacji praw z nich wynikających.

Kosztami podatkowymi będą wszelkie wydatki poniesione w celu osiągnięcia tego przychodu, a zwłaszcza związane z nabyciem instrumentów pochodnych, z zastrzeżeniem jednak art. 16 ust. 1 pkt 8b u.p.d.o.p.

Dochodem do opodatkowania będzie więc różnica pomiędzy przychodem uzyskanym ze sprzedaży instrumentów pochodnych lub realizacji praw z nich wynikających a wskazanymi kosztami.

Nabycie/wystawienie opcji - moment rozpoznania kosztów i przychodów

Stosownie do treści art. 16 ust. 1 pkt 8b u.p.d.o.p. nie uważa się za koszty uzyskania przychodów wydatków związanych z nabyciem pochodnych instrumentów finansowych - do czasu:

1) realizacji praw wynikających z tych instrumentów albo

2) rezygnacji z realizacji praw wynikających z tych instrumentów, albo

3) odpłatnego zbycia tych instrumentów.

Z powyższego wynika, że nakłady poniesione na nabycie opcji put (np. premie opcyjne, inne opłaty i prowizje, wydatki na doradztwo finansowe) nie mogą być rozpoznane jako koszt podatkowy w momencie ich kasowego poniesienia. Status kosztu uzyskują dopiero w dacie realizacji lub rezygnacji z realizacji opcji put (wygaśnięcia opcji), ewentualnie w dacie zbycia osobie trzeciej praw z tego kontraktu walutowego.

Trzeba również pamiętać, że wydatki na nabycie opcji put nie będą rozliczane bezpośrednio w kosztach podatkowych, jeżeli powiększają wartość początkową środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych. W takim wypadku mogą zostać zrekompensowane przez odpisy amortyzacyjne.

Z kolei opcja call uprawnia jej wystawcę do pobrania od nabywcy prowizji (premii). Kwota ta będzie stanowiła po stronie wystawcy przychód podatkowy.

Wystawienie opcji call nie spowoduje przesunięcia momentu powstania przychodu do czasu realizacji lub wygaśnięcia kontraktu. Zgodnie bowiem z art. 12 ust. 3e u.p.d.o.p. w przypadku otrzymania przychodu związanego z działalnością gospodarczą, do którego nie można zastosować przepisów art. 12 ust. 2a, 3c i 3d u.p.d.o.p. (a tak właśnie jest w tym przypadku), za datę powstania przychodu uznaje się dzień otrzymania zapłaty.

Premia zostanie zatem rozpoznana jako koszt podatkowy już w dacie zapłaty.

Przychód może uzyskać także przedsiębiorca posiadający opcję put, jeżeli znajdzie chętnego do jej nabycia. W tym wypadku przepisem miarodajnym dla określenia momentu powstania tego przychodu będzie art. 12 ust. 3a u.p.d.o.p. Wymieniona norma wskazuje na datę zbycia prawa majątkowego, nie później niż dzień: wystawienia faktury albo uregulowania należności. W związku z tym, że na rynku występuje wiele pakietów opcji obu typów, należy pamiętać, że „transakcje typu put i call są to dwie odrębne transakcje, które dla celów podatkowych należy traktować rozłącznie. Każdy z instrumentów finansowych (opcja call i opcja put) reprezentuje umowne prawo lub obowiązek oparty na oddzielnych postanowieniach i warunkach, który może być oddzielnie przenoszony i rozliczany” (postanowienie Naczelnika Pomorskiego Urzędu Skarbowego z 20 sierpnia 2007 r., nr DP/423-0088/07/AK).

Różnice kursowe

Rzeczywisty przepływ środków pieniężnych przy kontraktach walutowych (np. zamiana euro na złote) sam w sobie jest neutralny podatkowo. Jak zauważa Ministerstwo Finansów w piśmie z 5 czerwca 2000 r. (nr PB4/AK-802-886/98/00): „w przypadku zmiany złotówek na euro po stronie nabywcy euro nie wystąpi ani koszt ani przychód, bowiem w takim przypadku mamy do czynienia z >wymianą< złotych na euro”.

Następstwem wymiany waluty będą jednak różnice kursowe. Dodatnie różnice kursowe mające wpływ na powiększenie przychodu powstaną wówczas, gdy wartość otrzymanych lub nabytych środków lub wartości pieniężnych w walucie obcej w dniu ich wpływu jest niższa od wartości tych środków lub wartości pieniężnych w dniu zapłaty lub innej formy wypływu tych środków lub wartości pieniężnych, według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tych dni (art. 15a ust. 2 pkt 3 u.p.d.o.p.).

Z ujemnymi różnicami kursowymi, zaliczanymi do kosztów podatkowych, będziemy mieć do czynienia wówczas, gdy wartość otrzymanych lub nabytych środków lub wartości pieniężnych w walucie obcej w dniu ich wpływu jest wyższa od wartości tych środków lub wartości pieniężnych w dniu zapłaty lub innej formy wypływu tych środków lub wartości pieniężnych, według faktycznie zastosowanego kursu waluty z tych dni (art. 15a ust. 3 pkt 3 u.p.d.o.p.).

Na ogół opcje put będą prowadzić do powstania dodatnich, a opcje call do ujemnych różnic kursowych po stronie przedsiębiorcy. Przy kontraktach nierzeczywistych kwoty otrzymane lub uiszczone w dacie rozliczenia opcji zostaną wprost zaliczone do przychodów lub kosztów - w tych wypadkach nie trzeba obliczać różnic kursowych.

Przychód z opcji walutowych w PIT

Na gruncie u.p.d.o.f. źródłem przychodów z odpłatnego zbycia pochodnych instrumentów finansowych oraz realizacji praw z nich wynikających są, co do zasady, kapitały pieniężne Przychód ten powstaje w dacie realizacji praw wynikających z instrumentu pochodnego (art. 17 ust. 1b u.p.d.o.f.). Zgodnie z treścią art. 17 ust. 2 w związku z art. 19 u.p.d.o.f. za wartość przychodu uważana będzie kwota uzyskana z tytułu zbycia instrumentu pochodnego lub realizacji praw z niego wynikających, jeżeli nie odbiega znacząco od wartości rynkowej.

Trudno nie zauważyć, że powyższa regulacja nie przystaje w pełni do kontraktów walutowych (opcji, forwardu), które do realizacji potrzebują ekonomicznego uzasadnienia w postaci różnic (im większe, tym bardziej opłacalne) pomiędzy wartością rynkową a wartością umowną. Ponadto określenie wysokości przychodu na podstawie zapisów art. 19 u.p.d.o.f. powoduje, że rzeczywiste instrumenty pochodne są zupełnie nieopłacalne dla osób fizycznych.

PRZYKŁAD

W roku 2008 podatnik zrealizował rzeczywistą opcję put, polegającą na sprzedaży bankowi 2 tys. USD. Cena realizacji opcji wynosiła 3,00 zł/USD, w związku z czym podatnik otrzymał od banku 6 tys. zł. W tym dniu kurs dolara na rynku walutowym wynosił 2,75 zł.

Podatnik osiągnął więc przychód w wysokości 6 tys. zł, od którego odliczy wydatki na nabycie opcji (np. 300 zł). Powstały dochód w kwocie 5700 zł podlega opodatkowaniu według stawki 19 proc., co daje 1083 zł.

Gdyby ten sam inwestor nabył instrument nierzeczywisty, a więc polegający na rozliczeniu się z wystawcą saldem, danina należna fiskusowi byłaby znacznie niższa. Przychód z realizacji kontraktu walutowego wynosiłby wówczas jedynie 500 zł [2000 USD x 3,0 zł - 2000 USD x 2,75 zł), a podatek (przy założeniu, że opcja kosztowała również 300 zł) - 38 zł.

W literaturze przedmiotu można niekiedy spotkać postulaty, żeby profity (w wysokości faktycznych różnic kursowych) uzyskiwane z derywatów rzeczywistych zaliczać do przychodów z innych źródeł, na zasadzie art. 20 ust. 1 u.p.d.o.f. Stanowisko takie nie ma jednak żadnego umocowania w obowiązujących przepisach, ponieważ art. 17 ust. 1 pkt 10 ustawy nie wprowadza podziału derywatów ze względu na formy rozliczenia.

Artykuł 20 ust. 1 u.p.d.o.f. podlegać będzie natomiast zysk zrealizowany na skutek wymiany walut, która nie odbywa się w ramach instrumentu pochodnego (por. interpretacja indywidualna Dyrektora Izby Skarbowej w Bydgoszczy z 30 października 2008 r., nr ITPB1/415-482/08/WM).

Ustalanie dochodu

Kosztami uzyskania przychodów z pochodnych instrumentów finansowych są wydatki związane z ich nabyciem, jeśli nie powiększają wartości początkowej środka trwałego oraz zapłacone odsetki i prowizje od kredytu, za który nabyto instrumenty pochodne, przypadające proporcjonalnie na tę część kredytu, która została wydatkowana w ten właśnie sposób.

Trzeba zaznaczyć, że nakłady na nabycie opcji walutowych nabierają charakteru kosztowego dopiero w dacie realizacji lub rezygnacji z realizacji praw wynikających z tych instrumentów albo ich odpłatnego zbycia. Również odsetki i prowizje od kredytu potrąca się w momencie określania dochodu z odpłatnego zbycia opcji walutowych lub realizacji praw z nich wynikających.

Za dochód z opcji walutowych uważa się zatem osiągniętą w roku podatkowym różnicę pomiędzy sumą przychodów uzyskanych z tytułu odpłatnego zbycia tychże instrumentów oraz z realizacji praw z nich wynikających a kosztami podatkowymi, w postaci wydatków na nabycie tych derywatów i ewentualnie odsetek i prowizji od tej części kredytu, która posłużyła do ich zakupu.

Na wysokość dochodu ani po stronie przychodów, ani po stronie kosztów nie mają natomiast wpływu różnice kursowe, o jakich mowa w art. 24c u.p.d.o.f.

Wysokość i termin uiszczenia podatku

W myśl art. 30b ust. 1 u.p.d.o.f. od tak zdefiniowanych dochodów pobiera się 19-proc. podatek. Danina ta płatna jest dopiero po zakończeniu roku, w którym dokonywano transakcji walutowych, w terminie do 30 kwietnia.

W związku z tym, że dochodów uzyskanych ze zbycia instrumentów pochodnych oraz z realizacji praw z nich wynikających nie łączy się ani z dochodami opodatkowanym według skali, ani z dochodami opodatkowanymi stawką liniową, profity z tego tytułu (także straty) należy wykazać w odrębnym zeznaniu rocznym PIT-38.

Formularz wypełnia się przede wszystkim na podstawie danych z informacji PIT-8C przygotowanej przez podmiot, za pośrednictwem którego podatnik otrzymał dochody. O udokumentowanie kosztów nabycia opcji walutowych podatnik powinien zadbać we własnym zakresie.

Kiedy przychody/koszty z działalności gospodarczej

Zgodnie z zapisem art. 30b ust. 4 u.p.d.o.f. omówionych powyżej zasad podatkowego rozliczania zysków z opcji walutowych nie stosuje się, jeżeli odpłatne zbycie instrumentu pochodnego oraz realizacja praw z niego wynikających następuje w wykonywaniu działalności gospodarczej.

Przepis ten jest z reguły inaczej rozumiany przez podatników, a inaczej przez organy podatkowe, co skutkuje poważnymi konsekwencjami fiskalnymi dla tych pierwszych.

Przedsiębiorcy będący osobami fizycznymi uważają, że opcje walutowe generują przychody i koszty w ramach działalności gospodarczej zawsze wtedy, gdy dotyczą środków finansowych, stanowiących przychód z tej działalności.

Organy podatkowe zwracają natomiast uwagę na przedmiot działalności gospodarczej nabywcy/wystawcy opcji.

Jako przykład miarodajnego stanowiska w odniesieniu do całej kategorii finansowych instrumentów pochodnych można podać interpretację indywidualną Dyrektora Izby Skarbowej w Bydgoszczy z 12 września 2008 r. (nr ITPB1/415-346/08/WM): „rozliczenie negocjowanej terminowej transakcji wymiany walut wymienialnych nie jest przedmiotem wykonywanej przez spółkę działalności gospodarczej, a zawarcie tej transakcji miało charakter spekulacyjny i nie służyło zabezpieczeniu konkretnej transakcji handlowej. A zatem obrót opisanymi we wniosku instrumentami finansowymi przez spółkę (...) - niestanowiący przedmiotu działalności gospodarczej spółki, której wnioskodawca jest wspólnikiem - nie będzie podejmowany w 'wykonywaniu działalności gospodarczej', dlatego też obrót ten należy zakwalifikować do źródła przychodu określonego jako kapitały pieniężne. Konsekwencją takiego stanu jest brak możliwości zastosowania do rozliczenia negocjowanej terminowej transakcji wymiany walut wymienialnych przepisów art. 24c ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, dotyczących różnic kursowych”.

Mając na uwadze przytoczoną opinię urzędową, trzeba stwierdzić, że możliwość podatkowego rozliczenia opcji walutowych w przychodach i kosztach działalności gospodarczej mają osoby fizyczne, których działalność obejmuje również lub wyłącznie pośrednictwo finansowe (por. interpretacja Dyrektora Izby Skarbowej w Warszawie z 13 stycznia 2009 r., nr IPPB1/415-1147/08-5/ES).

Małgorzata Rymarz

 

Podstawa prawna:

• ustawa z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (j.t. Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 z późn.zm.),

• ustawa z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (j.t. Dz.U. z 2000 r. Nr 54, poz. 654 z późn.zm.).