Kary umowne w praktyce handlowej

Kara umowna polega na tym, że można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (art. 483 § 1 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - kodeks cywilny; Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.). W efekcie zaistnienia takiego zdarzenia roszczenie o zapłatę kary umownej staje się wymagalne, a dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej. Kary umowne zastrzega się ponadto na wypadek odstąpienia od umowy, a także za każdy dzień opóźnienia w wykonaniu świadczenia niepieniężnego (np. oddaniu zamówionego dzieła). Powstaje zatem pytanie, jak potraktować sytuację, w której kara umowna została zastrzeżona na wypadek niewykonania zobowiązania pieniężnego (zapłaty). W takiej sytuacji zastrzeżenie kary jest po prostu nieważne¹, co ma ten skutek, że jest ona traktowana tak jakby nie została nigdy zastrzeżona. Nieważność ta nie ma przy tym wpływu na ważność i skuteczność całej umowy, chyba że bez zastrzeżenia kary umownej umowa nie byłaby podpisana, co jednak będzie miało miejsce raczej w sporadycznych wypadkach. Jak sama nazwa wskazuje kara umowna stanowi część kontraktu. W praktyce trzeba zatem pamiętać o tym, że na treść konkretnej umowy składa się nie tylko to na co wyraziliśmy zgodę podpisem na konkretnym dokumencie, ale również tzw. ogólne warunki umów, które mogą zawierać pewne dodatkowe klauzule. Nie jest oczywiście możliwe zachowanie takiej czujności i skrupulatności, by czytać wszelkie ogólne warunki dołączane do umowy, niemniej jednak warto mieć świadomość takich praktyk i zawsze poprosić o wskazanie postanowienia konstruującego karę umowną. W ten sposób można uniknąć przykrych niespodzianek.

ZAPAMIĘTAJ

Jeśli kara umowna jest wygórowana albo nieprawidłowo sformułowana, należy odmówić podpisania umowy. Ryzyko podpisania niekorzystnej umowy może być bowiem zbyt duże.

Zazwyczaj kara będzie zastrzeżona w wysokości zryczałtowanej [np. strony na wypadek zwłoki w dostawie przedmiotu umowy zgodnie nakładają na dostawcę obowiązek uiszczenia kary umownej w wysokości 11 000 (jedenastu tysięcy) zł] albo procentowej w odniesieniu do wysokości świadczenia drugiej strony (np. strony na wypadek zwłoki w dostawie przedmiotu umowy zgodnie nakładają na dostawcę obowiązek uiszczenia kary umownej w wysokości 0,3% wartości wynagrodzenia określonego w § 2 pkt 3 umowy za każdy dzień zwłoki). Sformułowanie dopuszczające zastrzeżenie kary umownej w „określonej sumie” w sposób jednoznaczny prowadzi do wniosku, że kara ta powinna być w chwili zastrzegania wyrażona kwotowo. Dopuszczalne byłoby posłużenie się innymi miernikami wysokości, np. ułamkiem wartości rzeczy albo ułamkiem innej sumy (wartości kontraktu), jeżeli ustalenie kwoty byłoby tylko czynnością arytmetyczną, natomiast przyjęcie konstrukcji prawnej zakładającej ustalanie w przyszłości podstawy naliczania kary umownej nie byłoby zgodne z art. 483 § 1 k.c. i stanowiłoby inną czynność prawną (por. wyrok SN z 8 lutego 2007 r., sygn. akt I CSK 420/06, niepublikowany).

Zakres odpowiedzialności z tytułu kary umownej pokrywa się z zakresem ogólnej odpowiedzialności kontraktowej dłużnika z art. 471 k.c., gdy od przewidzianego w tym przepisie odszkodowania kara umowna różni się tylko tym, że przysługuje bez względu na wysokość szkody. Ponadto wskazać należy też na domniemanie prawne zwłoki (czyli kwalifikowanego opóźnienia jako następstwa okoliczności, za które dłużnik odpowiada), w przypadku gdy dłużnik nie spełnia świadczenia w terminie. Zatem to dłużnika i w tym przypadku obciąża ciężar wykazania, że opóźnienie jest następstwem okoliczności, za które odpowiedzialności nie ponosi.

W granicach swobody umów strony mogą zastrzec skutecznie karę umowną na wypadek niewykonania zobowiązania, odstąpienia od umowy przez jedną z nich z przyczyn leżących po drugiej stronie. Odstąpienie to nic innego jak uprawnienie do unicestwienia kontraktu ze skutkiem wstecznym (umowa jest traktowana tak, jakby nigdy nie była zawarta). Odstąpienie od umowy stanowi realizację uprawnień związanych z określonymi wypadkami niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań z umów wzajemnych (art. 491-493 k.c.) i skuteczne odstąpienie od umowy stanowi w pewnym sensie potwierdzenie, że istotnie miał miejsce przypadek niewykonania lub nienależytego wykonania umowy przez drugą stronę. Zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy można zatem traktować jako formę uproszczenia redakcji warunków umowy, która pozwala na przyjęcie przez strony, że wypadki niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, które uprawniają stronę do odstąpienia od umowy, stanowią jednocześnie podstawę do domagania się zapłaty kary umownej.²