Upadłość wspólnika spółki cywilnej

Rozwiązanie spółki

Spółka cywilna nie jest odrębnym od wspólników podmiotem prawnym i nie ma zdolności upadłościowej. Jeśli zatem popadnie w tarapaty finansowe, to sąd nie zajmuje się nią jako całością, a tylko rozpatruje sprawy poszczególnych wspólników. Jest to jednak bardzo istotne, ponieważ spółka ulega rozwiązaniu z dniem ogłoszenia upadłości wspólnika (art. 874 § 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny; Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.). Upadłość to stan prawny przewidziany w ustawie z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. nr 60, poz. 535 z późn. zm.) ogłaszany przez sąd w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny. Dzieje się tak, jeśli wspólnik spółki cywilnej nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań (zobowiązanie staje się wymagalne z chwilą nadejścia terminu świadczenia). Naczelną zasadą postępowania upadłościowego jest prowadzenie go w taki sposób, aby roszczenia wierzycieli mogły zostać zaspokojone w jak najwyższym stopniu, a jeśli racjonalne względy na to pozwolą - dotychczasowe przedsiębiorstwo dłużnika zostało zachowane. Z samej istoty upadłości wynika zatem, że podmiotem postępowania jest przedsiębiorca, czyli osoba fizyczna, prawna albo jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, której prawo przyznaje zdolność prawną, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Zdolności upadłościowej nie ma spółka cywilna, a mają ją tylko poszczególni wspólnicy.

Warto wiedzieć, że można ogłosić upadłość zmarłego wspólnika, jeżeli wniosek w tej sprawie został złożony w terminie roku od dnia śmierci. Wniosek może złożyć wierzyciel, a także spadkobierca oraz małżonek i każde z dzieci lub rodziców zmarłego, chociażby nie dziedziczyli po nim spadku.

PRZYKŁAD

Spółka cywilna „Andromeda s.c.” wystąpiła do sądu z wnioskiem o ogłoszenie upadłości, podając, że zaprzestała spłaty swych wymagalnych zobowiązań. Spółka cywilna nie jest jednak osobą prawną ani nie ma zdolności prawnej. Nie ma ona organów i własnego majątku, a podstawą dążenia do osiągnięcia tego samego dla wspólników celu gospodarczego jest ich wspólne mienie. Trudno też przyjąć, że jest ona jednostką organizacyjną. Zdolność upadłościowa to przymiot prawny polegający na możności postawienia podmiotu, któremu on przysługuje w stan upadłości. Jak wskazał wprost SN w uchwale z 6 listopada 2002 r. (sygn. akt III CZP 67/2002, Biuletyn SN z 2002 r. nr 11, str. 7), spółka cywilna nie ma takiej zdolności, a zatem wniosek zostanie z tej przyczyny odrzucony.

Masa upadłości

Z dniem ogłoszenia upadłości majątek wspólnika staje się masą upadłości, którą zarządza syndyk. Jeżeli ogłoszono upadłość z możliwością zawarcia układu, zarząd mieniem wchodzącym do masy sprawuje zarządca. Sąd może jednak ustanowić zarząd sprawowany przez upadłego (zarząd własny) co do całości lub części majątku, jeżeli z okoliczności sprawy wynika, że upadły daje rękojmię należytego jego sprawowania, a niewypłacalność powstała wskutek wyjątkowych i niezależnych okoliczności. Zarząd własny sprawuje się pod nadzorem nadzorcy sądowego. Można to zobrazować następującą tabelą (w nawiasie podajemy podmiot sprawujący pieczę nad majątkiem wspólnika).

Tabela 1. Zarząd majątkiem

Kliknij aby zobaczyć ilustrację.

Jeżeli wniosek o ogłoszenie upadłości z możliwością zawarcia układu złożył dłużnik i do tego wniosku nie dołączył propozycji układowych wraz z propozycjami finansowania układu ani zestawienia przepływów finansowych za ostatnie 12 miesięcy, jeżeli obowiązany był do prowadzenia dokumentacji umożliwiającej sporządzenie takiego zestawienia, ani nie usunął tych braków, mimo wezwania, sąd obowiązany jest ogłosić upadłość obejmującą likwidację majątku. Wierzyciel zgłaszający wniosek z możliwością zawarcia układu powinien dołączyć wstępne propozycje układowe. Brak tych propozycji, mimo wezwania, sprawia, że sąd ogłasza upadłość likwidacyjną. Sąd rozstrzyga o ogłoszeniu upadłości w drodze postanowienia (wydaje je w ciągu 2 miesięcy od złożenia wniosku, przy czym jest to tylko termin instrukcyjny).

Wniosek i właściwość sądu

Wniosek o ogłoszenie upadłości kosztuje 1000 zł, a do rozpoznania sprawy właściwy jest sąd upadłościowy (wydział gospodarczy sądu rejonowego) właściwy dla zakładu głównego przedsiębiorstwa dłużnika. O właściwości miejscowej sądu decyduje w pierwszej kolejności siedziba przedsiębiorstwa. W wypadku wspólnika spółki cywilnej będzie to zatem w przeważającej ilości wypadków siedziba spółki. Jeżeli przedsiębiorstwo składa się z kilku zakładów położonych w okręgach różnych sądów, właściwość miejscową oznacza się według siedziby zakładu głównego. Jeżeli spółka ma kilka przedsiębiorstw położonych w okręgach różnych sądów, osobie zgłaszającej żądanie upadłości przysługuje wybór sądu. Może się jednak zdarzyć i tak, że nie można ustalić właściwości miejscowej sądu. Wtedy do postępowania wkracza na wniosek osoby zainteresowanej Sąd Najwyższy, oznaczając sąd, do którego należy złożyć wniosek. Właściwość miejscowa sądu jest wyłączna - strony nie mogą się umówić o poddanie ich wniosków innemu sądowi. Sprawa jest rozpoznawana na posiedzeniu niejawnym (bez udziału stron) - sąd może korzystać z pomocy biegłych przy ustalaniu stanu majątkowego, a także wysłuchać dłużnika i wierzyciela będącego wnioskodawcą. Istotne jest, że wspólnik powinien (nie później niż w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości) zgłosić stosowny wniosek. Bierność jest sankcjonowana odpowiedzialnością odszkodowawczą wobec pozostałych wspólników.

Podstawy ogłoszenia upadłości

Jeżeli istnieją podstawy do ogłoszenia upadłości, sąd zwołuje wstępne zgromadzenie wierzycieli, chyba że oczywiste jest, że dalsze postępowanie może być prowadzone tylko w celu likwidacji majątku. Nie zwołuje się wstępnego zgromadzenia, jeżeli z okoliczności sprawy wynika, że jego przeprowadzenie pociągałoby za sobą nadmierne koszty, jak również gdy suma spornych wierzytelności przekracza 15% ogólnej ich sumy. Instytucja wstępnego zgromadzenia ma na celu zebranie opinii wierzycieli co do kierunku postępowania upadłościowego, a także kandydatów na syndyka, nadzorcę sądowego lub zarządcę. Na wstępnym zgromadzeniu może także dojść do zawarcia układu. Mają prawo uczestniczyć w nim dłużnik, tymczasowy nadzorca sądowy albo zarządca przymusowy ustanowieni w postępowaniu zabezpieczającym oraz wierzyciele, których wierzytelności stwierdzone są tytułami egzekucyjnymi (np. prawomocnymi wyrokami). Często jednak konieczne jest dalsze prowadzenie postępowania, bo układ na tym etapie należy niestety do rzadkości. Postanowienie o ogłoszeniu upadłości podlega zaskarżeniu i dlatego powinno być uzasadnione z urzędu. Dlatego też sąd może zarządzić nie tylko wysłuchanie, ale także przeprowadzić dochodzenie, a także może przeprowadzić postępowanie dowodowe w celu ustalenia, czy wniosek jest uzasadniony. Po przeprowadzeniu postępowania sąd wydaje wobec wspólnika postanowienie o ogłoszeniu upadłości ze wskazaniem jej rodzaju. Postanowienie jest skuteczne i wykonalne z dniem wydania, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (sędzia-komisarz może wstrzymać likwidację masy upadłości do czasu uprawomocnienia się postanowienia albo rozpoznania wniosku o zmianę postanowienia o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego na postanowienie z możliwością zawarcia układu). Zażalenie przysługuje wyłącznie upadłemu wspólnikowi, a na postanowienie oddalające wniosek o ogłoszenie upadłości - wyłącznie wnioskodawcy. Istotne jest przy tym, że sąd II instancji nie może ogłosić upadłości.

Jeżeli ogłoszono upadłość obejmującą likwidację majątku, upadły wspólnik jest obowiązany wskazać i wydać syndykowi cały swój majątek, a także wydać wszystkie dokumenty dotyczące działalności, majątku i rozliczeń - np. księgi rachunkowe, inne ewidencje prowadzone dla celów podatkowych i korespondencję. Wykonanie tego obowiązku upadły potwierdza w formie oświadczenia na piśmie, które składa sędziemu-komisarzowi. Upadły jest obowiązany udzielać sędziemu-komisarzowi i syndykowi wszelkich potrzebnych wyjaśnień dotyczących swego mienia. Sędzia może postanowić, aby upadły będący osobą fizyczną nie opuszczał bez zezwolenia Polski. Jeżeli upadły wspólnik ukrywa się lub ukrywa swój majątek w sprawie, w której wydano postanowienie o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku, sędzia-komisarz może zastosować wobec upadłego środki przymusu przewidziane dla egzekucji świadczeń niepieniężnych. Zazwyczaj będzie to grzywna w wysokości do 1000 zł. W jednym postanowieniu sąd może wymierzyć grzywnę nie wyższą niż 1000 zł, chyba że trzykrotne wymierzenie grzywny okazało się nieskuteczne. Ogólna suma grzywien w tej samej sprawie nie może przewyższać 100 000 zł. W razie wykonania czynności przez dłużnika lub umorzenia postępowania grzywny niezapłacone do tego czasu ulegają umorzeniu. W ekstremalnych wypadkach sankcją może być nawet sześciomiesięczny areszt.

Tabela 2. Zgłoszenie upadłości

Kliknij aby zobaczyć ilustrację.

Jak wyglądają skutki upadłości

Jak już wspomniano, z dniem ogłoszenia upadłości majątek upadłego wspólnika staje się masą upadłości, która służy zaspokojeniu wierzycieli (w jej skład wchodzi majątek należący do upadłego w dniu upadłości oraz nabyty w toku postępowania). Nieważne są postanowienia umowy zastrzegające na wypadek upadłości zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego, którego stroną jest upadły. Po ogłoszeniu upadłości zmiana lub wygaśnięcie stosunku prawnego, którego stroną jest upadły, są możliwe tylko według przepisów prawa upadłościowego, a czynność dokonana z naruszeniem ustawy jest bezskuteczna wobec masy upadłości, nawet jeżeli umowa stron przewiduje inny skutek. Bezskuteczność ta oznacza, że dana czynność prawna jest traktowana względem masy upadłości. W tej sytuacji zatem na czoło wysuwa się interes wierzycieli, a upadły wspólnik i jego majątek pełnią wyłącznie rolę służebną mającą zagwarantować jak najpełniejsze zadośćuczynienie ich roszczeniom.

Z kolei po ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu, upadły ani zarządca nie mogą spełniać świadczeń, które z mocy ustawy są objęte układem. Za zgodą sędziego-komisarza mogą być spełniane świadczenia wynikające z zobowiązań powstałych po dniu upadłości oraz tych wcześniejszych zobowiązań, które są objęte układem za zgodą wierzycieli, jeżeli jest to niezbędne do prowadzenia działalności gospodarczej lub podniesienia efektywności przedsiębiorstwa upadłego wspólnika. W czasie trwania postępowania (aż do umorzenia, zawarcia układu albo zmiany postanowienia o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu na postanowienie „likwidacyjne”), wierzyciel, bez zgody rady wierzycieli, nie może wypowiedzieć najmu lub dzierżawy lokalu lub nieruchomości, w których prowadzone jest przedsiębiorstwo upadłego (dotyczy to także leasingu, ubezpieczeń majątkowych, rachunku bankowego, poręczeń i gwarancji bankowych, akredytyw, jak również umów obejmujących licencje udzielone upadłemu).

W przypadku upadłości likwidacyjnej zobowiązania pieniężne upadłego wspólnika, których termin płatności świadczenia jeszcze nie nastąpił, stają się wymagalne z dniem ogłoszenia upadłości. Zobowiązania majątkowe niepieniężne zmieniają się z tym dniem na zobowiązania pieniężne i stają się płatne, chociażby termin ich wykonania jeszcze nie nastąpił. Roszczenie wynikające z umowy zawartej w wyniku przyjęcia oferty złożonej przez upadłego może być przez wierzyciela dochodzone w postępowaniu upadłościowym tylko wtedy, gdy oświadczenie o przyjęciu oferty zostało złożone upadłemu przed dniem ogłoszenia upadłości. Zawarte przez upadłego umowy zlecenia lub komisu, w których był on dającym zlecenie lub komitentem, a także umowy o zarządzanie papierami wartościowymi upadłego wygasają. Podobnie wygasa umowa agencyjna.

ZAPAMIĘTAJ

W wypadku upadłości wspólnika spółki cywilnej pozostającego w związku małżeńskim wspólność ustawowa ustaje z mocy prawa, a majątek wspólny wchodzi do masy upadłości. Podział majątku po upadłości jednego z małżonków jest wyłączony.

Następnie dochodzi do zgłoszenia i ustalenia wierzytelności, a kolejnym etapem jest zawarcie układu bądź likwidacja masy upadłości. Jeśli sędzia-komisarz odmówił uznania wierzytelności, jest możliwe wystąpienie w tej sprawie do sądu. Układ jest zawierany, gdy wierzyciele są zainteresowani w utrzymaniu zbankrutowanego wspólnika, którego funkcjonowanie stwarza możliwość zaspokojenia choćby części ich żądań. Do zawarcia układu potrzebna jest zgoda większości wierzycieli - ponieważ może się zdarzyć, że większość będzie działała na szkodę mniejszości - w takiej sytuacji potrzebna jest decyzja sądu, wyrażona w postaci orzeczenia - układ zatem obowiązuje, jeżeli zatwierdzi go sąd (stanowi zarazem umowę dłużnika z wierzycielem i orzeczenie sądu). Najwcześniej można go zawrzeć na wstępnym zgromadzeniu wierzycieli - wtedy sąd wydaje postanowienie o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu wraz z zatwierdzeniem układu. Wiąże wszystkich wierzycieli, których wierzytelności według ustawy objęte są układem, choćby nie zostały umieszczone na liście. Nie wiąże jednak tych osób, których upadły umyślnie nie ujawnił i którzy w postępowaniu nie uczestniczyli.

Co do likwidacji masy upadłości - syndyk niezwłocznie przystępuje do spisu inwentarza i oszacowania masy upadłości oraz sporządzenia planu likwidacyjnego. Te dokumenty w ciągu miesiąca składa sędziemu-komisarzowi. Następnie przystępuje do likwidacji masy upadłości, choćby miesięczny termin jeszcze nie upłynął i choćby postanowienie o upadłości nie było jeszcze prawomocne (kolejność czynności likwidacyjnych pozostawia się uznaniu syndyka). Likwidacji masy upadłości dokonuje się przez sprzedaż przedsiębiorstwa, nieruchomości i ruchomości, ściągnięcie wierzytelności i wykonanie innych praw majątkowych wchodzących w skład masy albo ich zbycie.

Spłata zadłużenia

Istotne jest, że spłata zadłużenia następuje w obrębie kilku działów, które korzystają z pierwszeństwa przed resztą należności. Na takie rozwiązanie można też natknąć się w przepisach procedury cywilnej dotyczących sum wyegzekwowanych przez komornika. Wierzytelności i należności podlegające zaspokojeniu z funduszów masy upadłości dzieli się na następujące kategorie:

• pierwsza - koszty postępowania upadłościowego, należności z tytułu składek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i chorobowe pracowników, należności ze stosunku pracy, należności rolników z tytułu umów o dostarczenie produktów z własnego gospodarstwa rolnego za ostatnie 2 lata, renty należne za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci, ciążące na upadłym zobowiązania alimentacyjne, należności powstałe wskutek czynności syndyka albo zarządcy, należności z zawartych przez upadłego przed ogłoszeniem upadłości umów wzajemnych, których wykonania żądał syndyk albo zarządca, należności z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia masy upadłości oraz należności, które powstały z czynności upadłego dokonanych za zgodą nadzorcy sądowego,

• druga - podatki, inne daniny publiczne oraz niepodlegające zaspokojeniu w kategorii pierwszej należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne należne za ostatni rok przed datą ogłoszenia upadłości wraz z należnymi od nich odsetkami i kosztami egzekucji,

• trzecia - inne wierzytelności, jeżeli nie podlegają zaspokojeniu w kategorii czwartej, wraz z odsetkami za ostatni rok przed datą ogłoszenia upadłości, z odszkodowaniem umownym, kosztami procesu i egzekucji,

• czwarta - odsetki, które nie należą do wyższych kategorii w kolejności, w jakiej podlega zaspokojeniu kapitał, a także sądowe i administracyjne kary grzywny oraz należności z tytułu darowizn i zapisów.

Wierzytelność nabyta w drodze przelewu lub indosu (np. weksel) po ogłoszeniu upadłości, podlega zaspokojeniu w kategorii trzeciej, jeżeli nie podlega zaspokojeniu w kategorii czwartej. Nie dotyczy to wierzytelności powstałej wskutek czynności syndyka albo zarządcy albo czynności upadłego podjętych za zgodą nadzorcy sądowego.

Przepisy dotyczące zaspokojenia należności ze stosunku pracy stosuje się odpowiednio do roszczeń Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych o zwrot z masy upadłości świadczeń wypłaconych pracownikom upadłego. Do wierzytelności zasądzonych orzeczeniem sądu albo objętych ostateczną decyzją administracyjną, które zostały wydane przeciwko upadłemu (jeżeli podlegają zaspokojeniu z funduszów masy upadłości) stosuje się odpowiednio art. 343 ust. 1 prawa upadłościowego i naprawczego. Zgodnie z tym przepisem syndyk zaspokaja należności I kategorii za zgodą sędziego-komisarza w miarę wpływu do masy upadłości stosownych sum; jeżeli należności te w ten sposób nie będą zaspokojone, zostaną zaspokojone w drodze podziału funduszów masy.

Ciążące na upadłym zobowiązania alimentacyjne syndyk zaspokaja w przypadających terminach ich płatności każdemu uprawnionemu do wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę. Nie dotyczy to kosztów postępowania upadłościowego, które pokrywa się niezwłocznie w miarę posiadanych funduszy. Jeżeli suma przeznaczona do podziału nie wystarcza na zaspokojenie w całości wszystkich należności, należności dalszej kategorii zaspokaja się dopiero po zaspokojeniu w całości należności poprzedzającej kategorii, a gdy majątek nie wystarcza na zaspokojenie w całości wszystkich należności tej samej kategorii, należności te zaspokaja się stosunkowo do wysokości każdej z nich.

ADAM MALINOWSKI - radca prawny