Kiedy faktura VAT nie daje prawa do odliczenia podatku naliczonego

Ustawodawca szczegółowo wymienia przypadki, kiedy podatnicy nie mają prawa odliczać VAT. Nie można odliczać podatku naliczonego z faktury, faktury korygującej, dokumentów celnych (oraz odpowiednio ich duplikatów), w przypadkach ściśle uregulowanych w ustawie. Przedstawiamy je w tabeli.

Wykaz czynności, które nie dają prawa do odliczenia VAT

Kliknij aby zobaczyć ilustrację.

Zasadniczą przesłanką ww. ograniczeń w zakresie prawa do odliczenia podatku naliczonego jest zapobieżenie nadużyciom i sytuacjom, w których faktura VAT byłaby wystawiana w celu uszczuplenia należności budżetowych. Jednak w praktyce każdy przypadek jest inny i należy go rozpatrywać indywidualnie.

Ad 1. Wystawienie faktury przez podmiot do tego nieuprawniony

Zawsze należy mieć na uwadze, że zgodnie z przepisami krajowymi prawo do wystawienia faktury VAT ma tylko podmiot zarejestrowany jako czynny podatnik VAT, który przed dokonaniem pierwszej czynności podlegającej opodatkowaniu złożył w urzędzie skarbowym zgłoszenie na druku VAT-R oraz posługuje się w obrocie gospodarczym nadanym mu Numerem Identyfikacji Podatkowej - NIP.

Ewentualne skutki wystawienia faktury VAT przez podmiot do tego nieuprawniony mogą obciążyć zarówno wystawcę faktury, jak i nabywcę towarów i usług.

Stanowisko sądów administracyjnych i ETS

Dotychczas w interpretacjach udzielanych przez urzędy skarbowe przeważał pogląd, że jeżeli osoba prawna, jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawej bądź osoba fizyczna wystawi fakturę VAT, w której wykaże kwotę podatku, to jest obowiązana do jego zapłaty. Bez znaczenia pozostawał fakt, że podmiot był nieuprawniony do wystawienia faktury VAT.

Stanowisko to jest jednak sprzeczne z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, który w orzeczeniu z 6 listopada 2003 r. w sprawie Karageorgou (C-78/02 - C-80/02) stwierdził, że podatku omyłkowo wykazanego na fakturze VAT przez podmiot, który nie działał jako podatnik, nie można uznać za VAT. Trybunał stanął na stanowisku, że nie każda wystawiona faktura powoduje obowiązek zapłaty wykazanego w niej podatku. W konsekwencji na przedsiębiorcy, który nie działał w tej sytuacji jako podatnik VAT, nie ciąży obowiązek rozliczenia VAT ani jego zapłaty. Jeżeli natomiast podmiot dokonał już zapłaty podatku do urzędu skarbowego, to nie ma przeciwwskazań, aby kwota podatku została zwrócona wystawcy faktury. Ze względu na okoliczność obciążenia nabywcy ceną zawierającą VAT podmiotowi, który wystawił fakturę VAT, a który nie był do tego uprawniony, przysługuje prawo do wystawienia faktury korygującej. Podstawą uzasadniającą wystawienie korekty jest w tym przypadku „podanie błędnej ceny” w wystawionej pierwotnie fakturze VAT.

WAŻNE!

Z wyroków ETS wynika, że podatku omyłkowo wykazanego na fakturze VAT przez podmiot, który nie działał jako podatnik, nie można uznać za VAT. Na przedsiębiorcy, który nie działał w tej sytuacji jako podatnik VAT, nie ciąży obowiązek ani rozliczenia VAT, ani jego zapłaty.

Rozpatrując natomiast problem od strony nabywcy faktury wystawionej przez podmiot niezarejestrowany jako podatnik VAT, należy się zapoznać z rozstrzygnięciem wyroku WSA w Warszawie z 29 maja 2007 r., sygn. akt III SA/Wa 159/07. Czytamy w nim, że wymóg rejestracji podatnika wystawiającego fakturę po to, aby nabywca miał prawo do odliczenia podatku naliczonego, nie znajduje oparcia w przepisach prawa wspólnotowego. Przewidziany w polskiej ustawie wymóg rejestracji jest sprzeczny z przepisami unijnymi. Wskazują one, że kluczowy jest sam materialny a nie formalny status podmiotu wystawiającego fakturę. Jeżeli wystawca takiej faktury ma status podatnika (chociaż nie powiadomił o tym fiskusa, ponieważ nie dokonał zgłoszenia rejestracyjnego) oraz czynność określona w fakturze została faktycznie wykonana, to nabywca ma prawo do odliczenia podatku naliczonego z otrzymanej faktury.

Organy podatkowe podchodzą do problemu dość rygorystycznie i formalnie. Uważają, że wystawienie faktury VAT przez podmiot do tego nieuprawniony skutkuje obowiązkiem zapłaty podatku wykazanego w takiej fakturze. Z kolei podatnik, który ją otrzymuje, może zostać pozbawiony prawa do odliczenia podatku naliczonego. Natomiast ETS, stojąc na straży zasady neutralności VAT w obrocie gospodarczym, prezentuje odmienne stanowisko na ten temat. Omówiliśmy to powyżej.

Mogą się także pojawić innego typu sytuacje. Załóżmy, że podatnik VAT nie wywiązuje się ze swoich obowiązków wobec fiskusa. Pojawia się pytanie, czy mogą być tego negatywne konsekwencje dla nabywcy towaru czy usługi, tj. podatnika, który otrzymał fakturę. Czy odbiera mu to prawo odliczenia VAT z takiej faktury? Fakturę wystawia bowiem podatnik VAT zarejestrowany w tym podatku, ale niewywiązujący się z obowiązków wobec fiskusa. Przykładowo może nie składać comiesięcznych deklaracji VAT-7.

Otóż nie. W wyroku WSA w Bydgoszczy z 1 kwietnia 2005 r., sygn. akt I SA/Bd 43/05, czytamy, że skoro podmiot wystawiający fakturę VAT nie został formalnie pozbawiony statusu podatnika VAT, nie ma podstaw do uznania, że faktury te pochodzą od podmiotu nieuprawnionego. Zatem sam fakt posiadania przez wystawcę faktury statusu czynnego podatnika VAT zapewnia przedsiębiorcy nabywającemu towary i usługi prawo do zrealizowania odliczenia VAT z otrzymanej faktury. Bez wpływu na to prawo pozostaje fakt, czy wystawca faktury rozlicza się przed fiskusem z podatku należnego, czy też nie.

WAŻNE!

Nabywca towaru bądź usługi ma pełne prawo odliczania VAT z faktury wystawionej przez podatnika VAT niewywiązującego się z podstawowych obowiązków wobec organu podatkowego.

Ad 2. Wystawienie faktury, gdy dostawa towarów lub usług nie podlega opodatkowaniu albo jest zwolniona z VAT

Zdarza się, że czynność, która nie podlega opodatkowaniu albo jest zwolniona z VAT, zostaje udokumentowana przez podatnika fakturą VAT i opodatkowana według jednej ze stawek podatku. Jeszcze do końca 2007 r. odbiorca takiej faktury mógł odliczyć wykazaną w niej kwotę podatku naliczonego, pod warunkiem że została ona uregulowana. Od 1 stycznia br. przedmiotowy w tej sprawie przepis uległ zmianie. W wyniku tej zmiany podatnik nie może odliczyć podatku naliczonego w przypadku, gdy transakcja udokumentowana fakturą nie podlega opodatkowaniu lub jest zwolniona z VAT. Bez wpływu na utratę tego prawa pozostaje fakt, że podatnik zapłacił kwotę podatku naliczonego wykazanego w takiej fakturze.

W związku ze zmianą tego przepisu pojawił się problem z rozliczaniem premii pieniężnych. Organy podatkowe dotychczas niejednokrotnie traktowały premię pieniężną, uzyskaną przez nabywcę towarów w związku z osiągnięciem określonego poziomu zakupów jako świadczenie usługi. Stanowisko to było konsekwencją interpretacji udzielonej przez Ministra Finansów pismem z 30 grudnia 2004 r. nr PP3-812-1222/04/AP/4026. W piśmie tym premie pieniężne podzielono na dwie grupy, a mianowicie rozróżniono:

1) premie pieniężne związane z konkretną dostawą,

2) premie pieniężne niezwiązane z żadną konkretną dostawą, uzyskane z tytułu nabywania określonej wartości czy ilości towarów w określonym czasie lub dokonywania terminowych płatności za zrealizowane dostawy.

Skutki takiego rozróżnienia premii pieniężnych wyrażają się w tym, że pierwszą czynność należy uznać za udzielenie rabatu, natomiast drugą za świadczenie usług przez nabywcę, który otrzymuje taką premię. Uznanie premii pieniężnej za świadczenie usługi powoduje obowiązek wystawienia faktury VAT i opodatkowania tej czynności.

Stanowisko sądów administracyjnych i organowi podatkowych

Z argumentacją fiskusa nie zgodziły się sądy administracyjne.

W wyroku NSA z 6 lutego 2007 r., sygn. akt I FSK 94/06, czytamy, że: „(...) Premia wypłacona przez sprzedawcę, w przypadku osiągnięcia określonego progu obrotów, nie jest dla nabywcy wynagrodzeniem za świadczone usługi. Zdaniem Naczelnego Sądu Administracyjnego za tezą tą przemawia nie tylko wykładnia przepisów polskich, ale także unijnych”. Podobnie orzekł NSA w wyroku z 28 sierpnia 2007 r., sygn. akt I FSK 1109/06, stwierdzając, że jeżeli premia pieniężna wypłacana jest podatnikowi za osiągnięcie określonego pułapu obrotów z tytułu zakupów u jednego kontrahenta, to nie podlega opodatkowaniu.

Zmiana przepisu oraz rozbieżność interpretacyjna między fiskusem a orzecznictwem może prowadzić do sytuacji, w której z jednej strony uiszczony zostanie należny VAT z tytułu udzielenia premii, a z drugiej strony podmiot otrzymujący fakturę nie będzie miał prawa do odliczenia tego podatku. Jest to naruszenie zasady neutralności VAT.

W takiej sytuacji najbezpieczniejszym podatkowo rozwiązaniem jest zwrócenie się do swojego urzędu skarbowego z wnioskiem o wydanie interpretacji w tej sprawie. Ponadto wydaje się, że fiskus zaczyna podzielać stanowisko prezentowane przez orzecznictwo. Przykładem tego jest decyzja w sprawie interpretacji prawa podatkowego Izby Skarbowej w Rzeszowie z 6 lutego 2008 r. nr IS.II/2-443/215/07. Organ podatkowy podzielił stanowisko podatnika stwierdzając, że otrzymanie premii pieniężnej za dokonanie określonej ilości zakupu towarów nie podlega regulacjom ustawy.

Jednocześnie ze względu na okoliczność, że podatnik z tytułu otrzymania premii pieniężnej wystawiał faktury VAT, uznane również zostało jego prawo do skorygowania tego obrotu i kwot podatku należnego. „W związku z tym, iż - jak wskazano wyżej -- czynność ta nie podlega regulacjom ustawy, spółce przysługuje prawo do wystawienia faktur korygujących w całości (>do zera<) przedmiotowe dokumenty, na podstawie § 17 ust. 1 powołanego rozporządzenia, w myśl którego fakturę korygującą wystawia się również, gdy podwyższono cenę po wystawieniu faktury lub w razie stwierdzenia pomyłki w cenie, stawce lub kwocie podatku bądź w jakiejkolwiek innej pozycji faktury. Zatem stanowisko strony w zakresie braku obowiązku korygowania ww. faktur uznać należy za prawidłowe. Równocześnie zaakcentowania wymaga, iż w przypadku nieskorygowania przedmiotowych faktur, w stanie faktycznym przedstawionym we wniosku, na podstawie art. 108 ust. 1 ustawy na podatniku ciąży obowiązek zapłaty podatku wykazanego w tych dokumentach”.

WAŻNE!

Otrzymanie premii pieniężnej za dokonanie określonej ilości zakupu towarów nie podlega regulacjom ustawy o VAT.

Ad 3. Wystawienie więcej niż jednej faktury, dokumentującej tę samą sprzedaż

Celem ograniczenia wprowadzonego przez ustawodawcę jest zapobieżenie sytuacji, w której jedna czynność powodująca powstanie obowiązku podatkowego u sprzedawcy dawałaby nabywcy kilkakrotne prawo do odliczenia podatku naliczonego.

PRZYKŁAD

Otrzymaliśmy od naszego klienta fakturę VAT z tytułu wykonania usługi serwisowej. Faktura ta zawierała błąd rachunkowy. W związku z czym poprosiliśmy go o ponowne wystawienie faktury z prawidłowymi wartościami. Ze względu na przyjęty w firmie obieg dokumentów zatrzymaliśmy obie faktury, ponieważ na pierwszej widniały podpisy osób, które zatwierdziły ją merytorycznie, natomiast na drugiej podpisy osób, które zatwierdziły ją pod względem rachunkowym. W księgach rachunkowych oraz w rejestrze zakupu VAT ujęliśmy jedną fakturę VAT, tj. odliczyliśmy podatek naliczony na podstawie drugiej, prawidłowo wystawionej faktury. Urząd skarbowy podczas kontroli podatkowej zakwestionował nam to odliczenie. Czy takie postępowanie było uzasadnione? Czy utrata prawa do odliczenia podatku naliczonego, w sytuacji w której wystawiono więcej niż jedną fakturę dokumentującą tę samą sprzedaż, dotyczy faktury pierwotnej, czy faktury wystawionej powtórnie, czy też bez względu na okoliczności obu jednocześnie?

Sądy administracyjne wydają w tym zakresie sprzeczne wyroki. Zgodnie z wyrokiem WSA w Warszawie z 28 czerwca 2006 r., sygn. akt III SA/Wa 1107/06 podatnik, który ma dwie faktury dokumentujące tę samą transakcję, nie może odliczyć VAT z żadnej z nich. Natomiast NSA w wyroku z 11 marca 2005 r., sygn. akt FSK 1292/04, uznał, że zakaz odliczenia dotyczy tylko faktury powielającej fakturę pierwotną - właściwą fakturę podatnik może uwzględnić w rozliczeniu. Sąd uznał, że całkowity brak prawa do odliczenia podatku w omawianym przypadku stanowiłby naruszenie zasady neutralności VAT.

Biorąc pod uwagę ewentualne konsekwencje wystawienia i otrzymania więcej niż jednej faktury dokumentującej tę samą sprzedaż, należałoby przestrzegać zasady, że jedna transakcja może być udokumentowana tylko jedną fakturą VAT. Jeżeli w pierwotnie wystawionej fakturze jedna ze stron transakcji stwierdzi błędy rachunkowe, należy ją skorygować poprzez wystawienie faktury korygującej. Jest to sposób wynikający z przepisów podatkowych i tym samym bezpieczny, gdy chodzi o konsekwencje.

PRZYKŁAD

Podatnik omyłkowo wystawił 2 faktury o tym samym numerze, które dokumentują 2 różne dostawy towarów. Jak należy skorygować tę pomyłkę? Czy nabywcy, którzy otrzymali faktury o takim samym numerze, mogą utracić prawo do odliczenia podatku naliczonego?

Ograniczenie w zakresie prawa do odliczenia podatku naliczonego dotyczy przypadku, kiedy wystawiono więcej niż jedną fakturę dokumentującą tę samą sprzedaż. Sankcja ta nie dotyczy zatem sytuacji zaprezentowanej w pytaniu, tj. w której wystawiono 2 faktury dokumentujące 2 różne dostawy towarów. Nabywcy towarów nie utracą prawa do odliczenia podatku naliczonego z otrzymanych faktur. Podatnik, który przez pomyłkę udokumentował dwie różne transakcje fakturą VAT o tym samym numerze, powinien do jednej z tych faktur wystawić fakturę korygującą. Podstawę do dokonania takiej korekty stanowi § 17 rozporządzenia w sprawie wystawiania faktur, zgodnie z którym fakturę korygującą wystawia się w przypadku stwierdzenia pomyłki w cenie, stawce lub kwocie podatku bądź w jakiejkolwiek innej pozycji faktury.

Ad 4. Wystawienie faktury, potwierdzającej czynności niedokonane, podaje kwoty niezgodne z rzeczywistością oraz czynności pozorne

Zakaz odliczenia podatku naliczonego dotyczy przede wszystkim czynności powodujących nadużycia bądź oszustwa podatkowe. Przypadkiem, w którym podatnik ewidentnie nie ma prawa do odliczenia podatku naliczonego, jest udokumentowanie transakcji fakturą potwierdzającą dokonanie czynności, której w rzeczywistości nie było.

PRZYKŁAD

Podatnik zawarł umowę z firmą ABC Sp. z o.o. na dostawę materiałów budowlanych, które w rzeczywistości nie zostały dostarczone. Na podstawie otrzymanej faktury podatnik zaliczył wartość netto do kosztów podatkowych oraz dokonał odliczenia kwoty podatku naliczonego. W czasie kontroli podatkowej podatnik oświadczył, że materiały zostały zużyte do remontu lokali zajmowanych przez pracowników administracyjnych. W toku kontroli ustalono, że taki remont nie miał miejsca, a wystawca faktury potwierdził, że nie dokumentowała ona rzeczywistej dostawy. W wyniku postępowania przeprowadzonego przez organ podatkowy podatnik został pozbawiony prawa do odliczenie podatku naliczonego z otrzymanej faktury.

Brak prawa do odliczenia podatku naliczonego dotyczy tylko tych konkretnych pozycji faktury i tylko tych konkretnych czynności, które zostaną uznane za niedokonane, za niezgodne z rzeczywistością lub są czynnościami pozornymi. Oznacza to, że w przypadku podważenia wiarygodności faktury VAT podatnik traci prawo do odliczenia podatku naliczonego od poszczególnych czynności i kwot, które zostaną uznane za niezgodne z rzeczywistością i potwierdzi to materiał dowodowy zebrany w czasie postępowania podatkowego. Podważenie przez organ podatkowy wiarygodności faktury dokumentującej dokonanie czynności, która w rzeczywistości nie miała miejsca, nie skutkuje zatem utratą prawa do odliczenia całości podatku naliczonego w niej wykazanego, a tylko tego VAT, który dotyczy kwestionowanych czynności.

Podatek od towarów i usług jest podatkiem obrotowym wymierzanym od obrotu netto, w którym podatek należny zostaje pomniejszony o podatek zapłacony we wcześniejszych fazach obrotu. Co zatem w sytuacji, kiedy oszustwo podatkowe zostanie popełnione we wcześniejszej fazie obrotu? Czy podatnik, który otrzyma fakturę VAT potwierdzającą nabycie towarów i usług, które były przedmiotem fikcyjnych czynności w poprzedniej fazie obrotu, poniesie tego konsekwencje w postaci utraty prawa do odliczenia podatku naliczonego z takiej faktury?

Precedensowe rozstrzygnięcie w takiej sprawie wydał ETS (C-354/03, C-355/03 i C-484/03). Trybunał wyjaśnił, że nie można odmówić podatnikowi dokonującemu nabycia towaru prawa do odliczenia w VAT w przypadku, gdy jedna z transakcji poprzedzających to nabycie lub po nim następujących wykonana została przez inny podmiot uczestniczący w obrocie tym towarem w celu obejścia prawa lub oszustwa w VAT, jeśli podatnik nabywający towar nie wiedział i nie mógł się dowiedzieć o tych okolicznościach.

WAŻNE!

Według ETS nie można odmówić podatnikowi prawa do odliczenia VAT w przypadku, gdy jedna z transakcji poprzedzających to nabycie lub po nim następująca została wykonana w celu obejścia prawa lub oszustwa w VAT, jeśli podatnik nabywający towar nie wiedział i nie mógł się dowiedzieć o tych okolicznościach.

Ad 5. Faktury niezaakceptowane przez sprzedającego

Szczególnym rodzajem faktur VAT są faktury wystawiane przez nabywcę. Podstawę do ich wystawienia stanowi umowa w tym zakresie, zawarta pomiędzy sprzedawcą a nabywcą. Zgodnie z tą umową nabywca w imieniu sprzedawcy wystawia faktury i faktury korygujące stwierdzające dokonanie dostawy towarów lub świadczenie usług. Warunki, które powinna spełniać taka umowa, zawarte są w § 10 ust. 2 rozporządzenia w sprawie wystawiania faktur. Jednym z jej obligatoryjnych elementów jest postanowienie, że podatnik będzie przedstawiał drugiej stronie umowy oryginał i kopię faktury do jej akceptacji w formie podpisu. Brak akceptacji sprzedawcy wyrażonej podpisem takiej faktury skutkuje brakiem możliwości odliczenia VAT przez nabywcę.

Ad 6. Zaświadczenie wydane przez okręgową stację pojazdów niezgodne ze stanem faktycznym

Spełnienie przesłanek uprawniających do pełnego odliczenia VAT z tytułu nabycia samochodu lub pojazdu samochodowego o masie całkowitej nieprzekraczającej 3,5 tony stwierdza się na podstawie zaświadczenia okręgowej stacji kontroli pojazdów. Oznacza to, że jeżeli zaświadczenie wydane przez okręgową stację kontroli pojazdów potwierdza, że samochód spełnia kryteria do pełnego odliczenia podatku naliczonego, a jest to stan niezgodny z rzeczywistością, to na podstawie art. 88 ust. 3a pkt 6 ustawy podatnik całkowicie traci prawo do odliczenia podatku naliczonego z tytułu nabycia tego pojazdu, z tytułu rat leasingowych oraz od paliwa silnikowego, oleju napędowego oraz gazu, wykorzystywanych do napędu tego samochodu. W takiej sytuacji podatnik całkowicie zostanie pozbawiony prawa do odliczenia VAT, tj. zarówno do pełnego, jak i częściowego, w wysokości 60% kwoty podatku naliczonego.

• art. 88 ust. 3a, art. 108 ust. 1 ustawy z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług - Dz.U. Nr 54, poz. 535; ost.zm. Dz.U. z 2008 r. Nr 74, poz. 444

• § 10 ust. 2, § 17 rozporządzenia Ministra Finansów z 25 maja 2005 r. w sprawie zwrotu podatku niektórym podatnikom, zaliczkowego zwrotu podatku, wystawiania faktur, sposobu ich przechowywania oraz listy towarów i usług, do których nie mają zastosowania zwolnienia od podatku od towarów i usług - Dz.U. Nr 95, poz. 798; ost.zm. z 2007 r. Nr 235, poz. 1735

Aneta Szwęch

konsultant podatkowy w firmie doradczej