Działalność gospodarcza a dziedziczenie

Spis treści

1. Informacje ogólne
2. Kiedy umiera jednoosobowy przedsiębiorca
3. Dziedziczenie udziału w spółce cywilnej
4. Dziedziczenie udziału w spółkach osobowych
5. Dziedziczenie udziałów w spółce z o.o.
6. Dziedziczenie akcji

---

1. Informacje ogólne

Co do zasady dziedziczenie składników przedsiębiorstwa, czy udziałów w spółkach podlega ogólnym zasadom dziedziczenia. Oznacza to, że w braku testamentu składniki majątku spadkodawcy przypadną jego spadkobiercom ustawowym. Co ważne, z uwagi na ostatnią zmianę przepisów, w zależności od tego kiedy spadkodawca zmarł - grono spadkobierców może być różne (porównaj)

Istotnym aspektem dziedziczenia przedsiębiorstwa czy udziału w spółce jest konieczność przeprowadzenia postępowania spadkowego - czy to przed sądem, czy przed notariuszem. Nie posiadając odpowiedniego dokumentu, potwierdzającego nasze prawa do spadku nie będziemy w stanie formalnie objąć przedsiębiorstwa.

Może się bowiem okazać, że osoba, która zgodnie z kodeksem cywilnym dziedziczyłaby spadek z ustawy- została odsunięta od dziedziczenia na podstawie testamentu, czy została stwierdzona w odrębnym postępowaniu jej niegodność dziedziczenia.

Porównaj: 

Jak przeprowadzić postępowanie spadkowe,
Jak uzyskać spadek u notariusza

Dziedziczenie przedsiębiorstwa wiąże się z dużym ryzykiem związanym z istniejącymi już za życia spadkodawcy zobowiązaniami. Zanim zdecydujemy czy spadek przyjąć czy odrzucić – postarajmy się ustalić sytuację finansową przedsiębiorstwa – na decyzję mamy 6 miesięcy.

Sukcesja generalna

Przyjęcie spadku wiąże się z tzw. sukcesją generalną – tj. wstąpieniem następcy prawnego bezpośrednio w sytuację prawną i majątkową spadkodawcy. Stajemy się z mocy prawa stroną umów łączących przedsiębiorcę w ramach prowadzonej przez niego działalności gospodarczej. Zasada ta ma jednak kilka wyłączeń, które z jednej strony chronią spadkobiorcę, z drugiej osoby trzecie m.in.:

---

• pełnomocnictwo udzielone spadkodawcy wygasa;
• umowy o dzieło i zlecenia, które musiały być wykonane osobiście przez spadkodawcę (z uwagi na charakter czynności) również wygasają - spadkobierca musi jednak rozliczyć się ze zleceniodawcą (czy zamawiającym dzieło).

2. Kiedy umiera jednoosobowy przedsiębiorca

Poza rzeczami należącymi do przedsiębiorcy niezwiązanymi z jego działalnością gospodarczą (np. mieszkanie, oszczędności itp.) w skład masy spadku wchodzi również przedsiębiorstwo, czyli zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej.

Dziedziczenie i współwłasność

Wszystkie składniki majątkowe wchodzące w skład przedsiębiorstwa przechodzą na spadkobierców przedsiębiorcy. Oznacza to, że (zakładając, że nikt spadku nie odrzuci, albo nie okaże się niegodny dziedziczenia) powstaje między nimi współwłasność ułamkowa. W praktyce może ona sparaliżować prace przedsiębiorstwa, zgodnie bowiem z kodeksem cywilnym:

• do podjęcia czynności przekraczających zwykły zarząd (np. zbycie przedsiębiorstwa lub wchodzącej w jego skład nieruchomości) konieczna jest zgoda wszystkich współwłaścicieli;
• nawet do podjęcia czynności zwykłego zarządu (np. zatrudnienie pracownika) konieczna jest zgoda większości.

W takiej sytuacji warto dokonać szybkiego działu spadku tak, aby przedsiębiorstwo przypadło jednemu ze spadkobierców.

Czy przedsiębiorstwo można przekazać jednemu spadkobiercy

Tak, natomiast w obecnym stanie prawnym jest to kłopotliwe. Kodeks cywilny przewiduje kilka możliwości:

Zapis 

W testamencie można zapisać własność przedsiębiorstwa jednemu ze spadkobierców. Jednak zapis nie przenosi bezpośrednio po śmierci własności danej rzeczy lub prawa na spadkobiercę, a jedynie stwarza jego roszczenie do spadkobierców o wydanie praw i rzeczy. Co oznacza, że w przypadku obstrukcji sprawa może ciągnąć się latami ze szkodą dla przedsiębiorstwa.

Pominięcie pozostałych spadkobierców w testamencie

Można uczynić spadkobiercą wybraną osobę, z pominięciem pozostałych spadkobierców ustawowych. Wiąże się to jednak z koniecznością wypłacenia im zachowku.

Wydziedziczenie pozostałych

Spadkobierca ustawowy wydziedziczony przez spadkodawcę nie ma prawa do zachowku, nie dziedziczy również po nim. Jednakże podstawy wydziedziczenia są jasno wyliczone, w danym przypadku musi nastąpić określona okoliczność, wydziedziczenie musi być też obiektywnie uzasadnione w testamencie.

Testament działowy to nowa instytucja prawa spadkowego, która powinna niedługo pojawić się w polskim porządku prawnym. Pozwala na bezpośrednie rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci.

Śmierć przedsiębiorcy a prawo pracy

Istotnym aspektem śmierci jednoosobowego przedsiębiorcy jest kwestia pracowników, których zatrudniał. Otóż zgodnie z art. 63² kodeksu pracy w takim przypadku co do zasady wygasa stosunek pracy. Pracownikom zaś przysługuje od spadkobierców pracodawcy odszkodowanie równe wynagrodzeniu za przysługujący im okres wypowiedzenia (w przypadku umów na czas określony i na czas wykonania określonej pracy – za okres 2 tygodni).

Stosunek pracy nie wygasa jeśli zakład pracy zostanie przejęty przez następcę prawnego przedsiębiorcy w trybie art. 23¹ kodeksu pracy. Przejęcie musi jednak być niezwłoczne.

Odpowiedzialność za długi

Długi powstałe podczas prowadzenia przedsiębiorstwa obciążają bezpośrednio spadkobierców zmarłego. Ich odpowiedzialność może być jednak obniżona do wartości aktywów spadku (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza) lub mogą jej w ogóle uniknąć (poprzez odrzucenie spadku). Ta ostatnia okoliczność powoduje jednak, że nie dany spadkobierca w ogóle nie uczestniczy w podziale aktywów spadku, nie można także odrzucić spadku częściowo (np. tylko w stosunku do przedsiębiorstwa).

---

3. Dziedziczenie udziału w spółce cywilnej

Spółka cywilna jest tylko umową czyli nie jest spółką w rozumieniu prawa handlowego (nie jest odrębnym podmiotem prawa). Wspólnicy zakładając spółkę wnoszą wkłady, które wraz z dokonaniem tej czynności stają się współwłasnością łączną (bezudziałową) wszystkich wspólników. Podobnie współwłasnością są wszystkie rzeczy nabyte przez wspólników działających w ramach spółki i wykonywanej w niej działalności gospodarczej.

Kiedy spadkobiercy wstępują do spółki

W sytuacji śmierci wspólnika co do zasady jego spadkobiercy nie wchodzą do spółki; może to być jednak zmienione w umowie spółki. Ta może przewidywać wejście spadkobierców we wszystkie prawa i obowiązki wspólnika (czyli wstąpienie w jego miejsce wszystkich spadkobierców). Może także uzależnić wstąpienie od posiadania określonych cech, czy innych warunków, które spadkobierca musi spełnić.

W takiej sytuacji, wszyscy spadkobiercy (niezależnie od tego czy powołani na podstawie ustawy czy testamentu) zajmują miejsce jednego wspólnika. W praktyce wymaga to wybrania spomiędzy ich grona osoby, która będzie wykonywać prawa i obowiązki wynikające z udziału w spółce.

Spadkobiercy mogą jednak wypowiedzieć umowę spółki jeśli nie chcą w niej uczestniczyć (z różnych przyczyn):

• z 3 miesięcznym okresem wypowiedzenia- jeśli umowa została zawarta na czas nieokreślony;
• bez okresu wypowiedzenia z ważnych powodów – (niezależnie od czasu trwania spółki) .

Z uwagi na to, że spadkobierca nie ma większego wpływu na przystąpienie do spółki (dzieje się to z mocy prawa) należy uznać, że przysługuje mu prawo do wystąpienia ze spółki bez wypowiedzenia (należy to uznać za ważny powód).

Kiedy spadkobiercy nie wstępują do spółki

Standardem (często z uwagi na lakoniczną treść umów spółki cywilnej występujących w obrocie) jest to, że po śmierci wspólnika w jego miejsce spadkobiercy nie wchodzą (zgodnie z podstawowymi regulacjami spółki cywilnej z kodeksu cywilnego). W takiej sytuacji spadkobiercom należy się spłata; rozliczenie zaś następuje na takich samych zasadach jak przy wystąpieniu wspólnika.

Zgodnie z tą regulacją, spadkobiercom zwraca się:

• w naturze- rzeczy które spadkodawca wniósł do spółki do używania,
• w pieniądzu- wartość jego wkładu oznaczoną w umowie spółki, a w braku takiego oznaczenia - wartość, którą wkład ten miał w chwili wniesienia,
  • nie zwraca się jednak równowartości wkładu polegającego na świadczeniu usług.

Ponadto wypłaca się im w pieniądzu taką część wartości wspólnego majątku pozostałego po odliczeniu wartości wkładów wszystkich wspólników jaka odpowiada stosunkowi, w którym zmarły wspólnik uczestniczył w zyskach spółki.

---

4. Dziedziczenie udziału w spółkach osobowych

W odróżnieniu od spółek kapitałowych (sp. z o.o. i SA), spółki osobowe nie mają (za wyjątkiem akcji w spółce komandytowo-akcyjnej) – oznaczonych udziałów pozwalających na swobodny obrót i dziedziczenie. Prawo partycypacji w spółce osobowej ma charakter osobisty - jego ewentualne przeniesienie następuje w drodze cesji. Ponownie należy zaznaczyć, że nie dotyczy to akcjonariuszy spółki komandytowo-akcyjnej co do których stosuje się przepisy dotyczące spółki akcyjnej.

Środki wniesione do spółki oraz roszczenie o wypłatę zysku podlegają jednak ogólnym zasadom dziedziczenia - czasem wiąże się to z wstąpieniem do spółki na prawach wspólnika, czasem jedynie z wypłatą aktywów przypadających na danego wspólnika (tak jakby ze spółki występował). W poszczególnych rodzajach spółek osobowych pojawiają się jednak pewne odrębności.

Spółka jawna

Spółka jawna jest „wzorcową” spółką osobową, co oznacza, że regulacje jej dotyczące mają zastosowanie (co do zasady) do pozostałych spółek. Stąd rozważania na jej temat będą podstawą do opisu norm dotyczących kolejnych spółek.

Śmierć wspólnika oznacza rozwiązanie spółki

Zgodnie z art. 58 kodeksu spółek handlowych, śmierć jednego ze wspólników spółki jawnej jest przesłanką jej rozwiązania i likwidacji jej majątku. Jednakże, jeżeli umowa spółki stanowi inaczej lub pozostali wspólnicy postanowią (w uchwale) o dalszym trwaniu spółki, można uniknąć rozwiązania. Co ważne, uchwała wspólników powinna być podjęta bezzwłocznie (czyli bez zbędnej zwłoki) - w przeciwnym wypadku spadkobierca wspólnika może złożyć do sądu rejestrowego wniosek o rozwiązanie spółki.

Co jeśli wspólnicy wstępują do spółki

Zasadą w kodeksie spółek handlowych jest to, że spadkobiercy wspólnika nie wchodzą do spółki (nie muszą mieć odpowiedniej wiedzy i umiejętności - ma to chronić interes spółki). Zasada ta może być zmieniona jeśli tak stanowi umowa spółki; wówczas ogół praw i obowiązków przechodzi na wszystkich spadkobierców (ustawowych lub testamentowych). W takiej sytuacji spadkobiercy muszą wybrać ze swojego grona jedną osobę, która będzie reprezentować pozostałych i wykonywać uprawnienia członkowskie (np. reprezentację spółki, czy wykorzystywanie prawa głosu).

Aby skutecznie dochodzić swoich praw do udziału w spółce, konieczne jest przeprowadzenie postępowania o stwierdzenie nabycia spadku (przed sądem) lub sporządzenie protokołu poświadczenia dziedziczenia (przed notariuszem). Dysponując tymi dokumentami spadkobierca upoważniony może samodzielnie domagać się wpisu spadkobierców do rejestru KRS.

Jeśli spadkobiercy nie wchodzą do spółki

W sytuacji, w której spółka nie przewiduje wstąpienia spadkobierców do spółki (co jest normą), wartość udziałów zmarłego wspólnika wydawany jest spadkobiercom zgodnie z poniższymi zasadami:

• wartość udziału kapitałowego wspólnika albo jego spadkobiercy oznacza się na podstawie osobnego bilansu, uwzględniającego wartość zbywczą majątku spółki,
• jako dzień bilansowy uznaje się dzień śmierci wspólnika,
• udział kapitałowy obliczony w sposób określony powyżej powinien być wypłacony w pieniądzu. Rzeczy wniesione do spółki przez wspólnika tylko do używania zwraca się w naturze.

Jeżeli udział kapitałowy wspólnika występującego albo spadkobiercy wspólnika przy rozliczeniu wykazuje wartość ujemną, jest on obowiązany wyrównać spółce przypadającą na niego brakującą wartość. Spadkobiercy ponoszą również pełną, osobistą, subsydiarno-solidarną odpowiedzialność za zobowiązania spółki powstałe przed ich przystąpieniem - porównaj.

Udział w zysku

Spadkobiercy wspólnika (nie wstępujący do spółki) uczestniczą w zysku i stracie ze spraw jeszcze niezakończonych; nie mają oni jednak wpływu na ich prowadzenie. Mogą jednak żądać wyjaśnień, rachunków oraz podziału zysku i straty z końcem każdego roku obrotowego.

Spółka partnerska

Podobnie jak w przypadku spółki jawnej – śmierć wspólnika co do zasady powoduje rozwiązanie spółki; podobnie, co do zasady, jego spadkobiercy nie wchodzą do spółki - jeśli umowa nie stanowi inaczej.

Odrębnie niż w przypadku spółki jawnej, aby wstąpić do spółki partnerskiej (zakładając, że umowa na to zezwala) spadkobierca wspólnika musi mieć uprawnienia do wykonywania wolnego zawodu określonego w umowie spółki partnerskiej (np. w miejsce zmarłego radcy prawnego może wstąpić jego spadkobierca, o ile również jest radcą prawnym).

Spółka komandytowa

W spółce komandytowej mamy do czynienia z dwoma kategoriami wspólników: komplementariuszami i komandytariuszami. Ci pierwsi, działają i odpowiadają za zobowiązania tak jak wspólnicy spółki jawnej (m.in. tylko oni mogą spółkę reprezentować z mocy prawa). Z uwagi na podobieństwo w zakresie skutków śmierci i spadkobrania udziału stosuje się do nich odpowiednio zasady przedstawione przy opisywaniu spółki jawnej.

Komandytariusze z kolei pełnią funkcję głównie finansującą spółkę poprzez wniesienie wkładów; jeśli wartość ich wkładu przekracza wartość sumy komandytowej, nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania spółki; nie mogą jednak (co do zasady) jej reprezentować.

W stosunku do nich ustawodawca wprowadził odrębne normy dotyczące skutków śmierci komandytariusza i dziedziczenia po nim udziału:

• co do zasady spadkobiercy dziedziczą jego udział w spółce (inaczej niż w pozostałych spółkach osobowych);
• spadkobiercy muszą wskazać jednego z nich, który będzie wykonywał prawa z udziału (przy czym decyzje podjęte wcześniej, przez któregokolwiek z nich, są wiążące dla pozostałych).

Ustalenia o podziale udziału pomiędzy spadkobierców (np. poprzez dział spadku) są skuteczne względem spółki dopiero po wyrażeniu zgody przez pozostałych wspólników.

Spółka komandytowo-akcyjna

Spółka komandytowo-akcyjna stanowi hybrydę pomiędzy spółkami osobowymi (sposób zarządzania, odpowiedzialność komplementariuszy itp.) a spółkami osobowymi (akcjonariusze, kapitał zakładowy, rada nadzorcza, walne zgromadzenie). Stąd też zupełnie różny status wspólników i kwestii dziedziczenia udziałów w spółce (po komplementariuszu) i akcji (po akcjonariuszu).

Jeśli chodzi o szczegóły- odnośnie dziedziczenia po komplementariuszu stosuje się przepisy dotyczące spółki komandytowej (a więc docelowo spółki jawnej), a odnośnie akcjonariuszy – dotyczące spółki akcyjnej (o czym w dalszej części opracowania).

---

5. Dziedziczenie udziałów w spółce z o.o.

Udziały w spółce z o.o. co do zasady podlegają ogólnym zasadom dziedziczenia. Oznacza to, że spadkobiercy wspólnika mogą przystąpić do spółki z mocy prawa.
Co wiąże się z udziałami w spółce
Posiadanie udziału oznacza co do zasady, iż dana osoba jest współwłaścicielem spółki a z udziałem wiąże się m.in.:

• prawo głosu na zgromadzeniu wspólników,
• prawo do dywidendy,
• prawo wglądu w dokumenty spółki.

Udział w spółce z o.o. w odróżnieniu od akcji w spółce akcyjnej (czy komandytowo-akcyjnej) nigdy nie jest papierem wartościowym - nigdy nie ma też fizycznej manifestacji (wspólnik nie dysponuje dokumentem potwierdzającym prawo do udziału). 

Właściciel udziału, będąc wspólnikiem, ma prawo współdecydowania o sprawach spółki, choć umowa spółki może przewidywać w tym zakresie różne ograniczenia.
Dziedzicząc udziały spadkobierca będzie związany tymi sami ograniczeniami jak i będzie posiadać te same prawa jak spadkodawca.

Umowa spółki może zobowiązać wspólników do dopłat. Spadkobiercy wspólnika również będą musieli się im podporządkować.

Ograniczenia

Umowa spółki może przewidywać liczne wyłączenia lub ograniczenia w zakresie przystąpienia spadkobierców zmarłego wspólnika do spółki. Co do zasady udziały podlegają dziedziczeniu na zasadach ogólnych tj:

• spadkobiercy wchodzą do spółki z mocy prawa;
• jeśli udział był pojedynczy i podzielny, ulega podziałowi pomiędzy spadkobierców - przy czym nie może powstać udział o wartości niższej niż 50 zł;
• jeśli spadkodawca miał kilka udziałów, powinny one zostać podzielone pomiędzy spadkobierców stosownie do ich udziału spadkowego.

Ograniczenia mogą przejawiać się w zakresie:

• wyłączenia lub ograniczenia prawa wstąpienie do spółki; w takim przypadku spadkobiercy nie będą mogli zostać wspólnikami - umowa musi jednak (pod rygorem bezskuteczności zapisu umownego) przewidywać sposób zrekompensowania tego faktu spadkobiercom. Zazwyczaj wiąże się to z wypłaceniem spadkobiercom rynkowej wartości udziałów, a następnie ich umorzenie przez spółkę;
• wyłączenie lub ograniczenie podziału udziałów pomiędzy spadkobiercami. Spadkobierca, posiadający pakiet kontrolny mógł nie chcieć, aby uległ on rozbiciu. W tym celu w umowie spółki można wyłączyć lub ograniczyć:
  • możliwość podzielenia się udziałami (jeśli spadkodawca mógł mieć więcej niż jeden),
  • podziału posiadanego przez spadkodawcę udziału (jeśli mógł mieć tylko jeden).

W wyniku braku podziału głosów może dojść do sytuacji, w której uprawnienia z udziałów będzie mógł wykonywać tylko jeden ze spadkobierców wskazany przez nich lub w przypadku braku zgody - przez sąd.

Procedura

Po przeprowadzeniu postępowania spadkowego i ewentualnego działu spadku spadkobiercy powinni zgłosić się do zarządu spółki z odpowiednimi postanowieniami sądu (lub aktami notarialnymi). Zarząd powinien dokonać odpowiedniego zgłoszenia do KRS, które wskazywać będzie nowy układ własności udziałów w spółce. Zarządowi należy przedłożyć odpisy postanowień (aktów notarialnych).

Przyjęcie udziału w spółce z o.o. nie wiąże się praktycznie z żadnym ryzykiem - wspólnicy nie odpowiadają co do zasady za zobowiązania spółki. Jedyne niedogodności mogą być związane z:

---

• dopłatami (o ile przewiduje je umowa);
• świadczeniami na pokrycie wkładu na kapitał zakładowy - jeśli spadkodawca nie zdążył uiścić zadeklarowanego wkładu.

6. Dziedziczenie akcji

Odnośnie dziedziczenia akcji w spółce akcyjnej (i analogicznie także w spółce komandytowo-akcyjnej) ustawodawca nie przewidział żadnych szczególnych norm i przepisów. Oznacza to, że akcje podlegają ogólnym zasadom dziedziczenia. Wszystkie akcje wchodzą więc w skład masy spadku a na każdej powstaje współwłasność ułamkowa pomiędzy spadkobiercami. Umowa spółki (inaczej niż m.in. w spółce z o.o.) nie może ograniczać spadkobierców akcjonariusza w prawie przystąpienia do spółki.

Z uwagi na powstałą współwłasność na akcjach – spadkobiercy muszą wskazać ze swojego grona osobę działającą w ich imieniu (lub w przypadku konfliktu - wnieść do sądu o wyznaczenie takiej osoby).

Jeśli chodzi o ryzyko dziedziczenia akcji, przejawia się ono w dwóch aspektach:

• konieczności wniesienia dopłat - jeśli umowa je przewiduje;
• konieczności wniesienia wkładu na kapitał zakładowy - jeśli spadkodawca nie uczynił tego w pełni a akcje zdążył objąć.