Rozstrzyganie sporów z kontrahentem zagranicznym

Spowodowane jest to trudną sytuacją sądów powszechnych, które są niewydolne od wielu lat. Stąd wzrost popularności innych metod rozstrzygania konfliktów typu arbitraż, polegający na polubownym rozstrzyganiu sporów pomiędzy osobami fizycznymi i prawnymi w sprawach gospodarczych przez wybranych przez zainteresowane strony arbitrów. Decyzją stron wybrany sąd polubowny zastępuje sąd państwowy, a jego wyrok ma moc prawną na równi z wyrokiem sądu powszechnego.

Zgodnie z przepisami prawa międzynarodowego prywatnego, strony mogą poddać swe stosunki w zakresie zobowiązań umownych wybranemu przez siebie prawu, jeżeli pozostaje ono w związku ze zobowiązaniem.

Polscy przedsiębiorcy mogą także pisemnie wyłączyć właściwość sądów polskich na rzecz sądów państwa obcego, pod warunkiem że taka zmiana będzie skuteczna według prawa tegoż obcego państwa.

Przed zawarciem umowy strony mogą same zdecydować o wyborze państwa, którego sądy będą właściwe do rozstrzygania przyszłych, ewentualnych sporów. Mogą także postanowić o rozstrzygnięciu ewentualnego sporu przez sąd polubowny działający w kraju lub za granicą. W takim przypadku strony muszą wpisać do umowy tzw. klauzulę arbitrażową. W klauzuli arbitrażowej strony wskazują organ powołany do rozstrzygania przyszłych sporów. Strony mogą również zawrzeć osobną umowę stanowiącą zapis na sąd polubowny.

Co do zasady, sąd powszechny odrzuca pozew, jeśli strony zawarły w umowie zapis na sąd polubowny. Należy podkreślić, iż pomimo dokonania zapisu na sąd polubowny sąd powszechny może rozpoznać spór, jeśli powód wniesie powództwo do sądu powszechnego, a pozwany nie będzie żądał rozpoznania sprawy przez sąd polubowny.

Sądownictwo polubowne (zwane w praktyce również arbitrażem handlowym) jest uregulowane w Polsce przepisami kodeksu postępowania cywilnego (art. 1154 i nast. k.p.c.). W Polsce działa Krajowy Sąd Arbitrażowy w Warszawie oraz Sąd Arbitrażowy przy Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Lewiatan. Polski sąd polubowny może orzekać także w sprawach dotyczących międzynarodowych stosunków handlowych.

Przy rozpoznawaniu sporu sąd polubowny w Polsce nie jest związany przepisami postępowania cywilnego. Wyrok sądu zapada bezwzględną większością głosów arbitrów lub jest podejmowany jednomyślnie. Zapadły wyrok ma moc wyroku sądu powszechnego. Od wyroku nie przysługuje odwołanie. Aby wykonać wyrok sądu polubownego, potrzebna jest tzw. klauzula wykonalności. W tym celu należy złożyć w sądzie powszechnym wniosek o nadanie wyrokowi sądu polubownego klauzuli wykonalności. Po klauzuli wykonalności strona może złożyć wniosek o wszczęcie egzekucji do komornika.

Po zmianie przepisów w 2005 r. polscy przedsiębiorcy mogą poddać pod rozstrzygniecie międzynarodowego sądu polubownego sprawy majątkowe. Mogą także wybrać arbitraż krajowy. W ten sposób przedsiębiorcy z siedzibą w Polsce mogą uniknąć rozpoznania sporu przez polski sąd powszechny.

Międzynarodowy arbitraż handlowy

Międzynarodowy arbitraż handlowy (international commercial arbitration) podlega przepisom prawnym państwa, na którego terytorium się odbywa. W przypadku międzynarodowego arbitrażu handlowego, strony sporu nie są przedsiębiorcami z tego samego państwa. Wyrok lub ugoda zawarte przed zagranicznymi sądami arbitrażowymi można wykonać w Polsce lub w innym państwie. Takie państwo musi być jednak stroną konwencji nowojorskiej o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych z 10 czerwca 1958 r. Konwencję tę podpisało ponad 100 państw, w tym Polska. W praktyce oznacza to, że wyrok arbitrażowy podlega uznaniu i przymusowemu wykonaniu we wszystkich państwach będących stronami konwencji.

Zalety i wady sądownictwa polubownego

Strony dokonując wyboru arbitrów mogą wybrać prawdziwych fachowców, wybitnych ekspertów w danej dziedzinie, co wydatnie wpływa na prawidłowe rozstrzygnięcie sporu i krótki termin wydania wyroku. Jeżeli strony sprawnie wybiorą arbitrów i superarbitra postępowanie toczy się szybko z uwagi na jednoinstancyjność postępowania i brak środków odwoławczych od wyroku. Strony podpisują umowę z arbitrem z możliwością jej wypowiedzenia. Postępowanie przed sądem polubownym jest zdecydowanie tańsze niż przed sądem powszechnym, niższe są opłaty i koszty zastępstwa procesowego. Postępowanie jest jawne, ale toczy się bez udziału publiczności. Strony określają w jakim języku spór zostanie rozpatrzony dzięki czemu mogą uniknąć kosztów tłumaczenia umów, dokumentacji w sprawie i korespondencji na „język sądu”. Nie ma w tym postępowaniu obowiązku korzystania z pomocy prawnej zagranicznego adwokata. Arbitrzy przy rozpoznawaniu sporu nie opierają się na prawie stanowionym, ale z reguły na zwyczajach handlowych i mają większą swobodę przy wyrokowaniu w porównaniu z sędziami zawodowymi. Od wydanego wyroku można wnieść jedynie środek nadzwyczajny zwany skargą o uchylenie orzeczenia sądu polubownego.

Pojednawcze sposoby rozstrzygania sporów

Wadą w postępowaniu polubownym jest brak świadków, gdyż sąd nie dysponuje odpowiednimi instrumentami zobowiązującymi świadków do stawiennictwa na rozprawie. Sąd wyższej instancji nie kontroluje wydanych wyroków na wzór sądownictwa powszechnego, gdzie można się odwołać do sądu wyższej instancji celem kontroli wydanego wyroku. Strona nie może żądać zabezpieczenia roszczenia.

Ze względu na zasięg terytorialny wyróżniamy:

- arbitraż krajowy,

- arbitraż międzynarodowy.

Międzynarodowy arbitraż handlowy (international commercial arbitration) rozpatruje najczęściej sprawy, w których występuje element zagraniczny, np. strony sporu mają siedziby w różnych państwach lub prowadzą działalności gospodarczą na terenie różnych państw. Występuje arbitraż instytucjonalny i ad hoc.

W przypadku arbitrażu instytucjonalnego, strony decydują, że przyszłe sprawy rozpozna stały sąd polubowny, który jest zorganizowany jako instytucja i prowadzi działalność zgodnie z regulaminem. Tego typu sądy działają przy organizacjach międzynarodowych i krajowych, np. Sąd Arbitrażowy przy Międzynarodowej Izbie Handlowej w Paryżu.

W przypadku arbitrażu ad hoc strony wybierają arbitrów do rozpoznania konkretnej sprawy, zaś wybrani arbitrzy wybierają tzw. superarbitra. Zasady postępowania przy rozpoznawaniu sporu mogą ustalić same strony sporu lub mogą scedować ten obowiązek na arbitrów.

 

Umowa o arbitraż

Definicje umowy o arbitraż można znaleźć w Konwencji o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych z 10 czerwca 1958 r. oraz konwencji europejskiej o międzynarodowym arbitrażu handlowym z 21 kwietnia 1961 r. Umowa o arbitraż jest to każda umowa pisemna, której strony zobowiązują się poddać arbitrażowi wszystkie lub pewne spory powstałe lub mogące powstać między nimi.

W praktyce umowa o arbitraż jest nazywana zapisem na sąd polubowny.

Zgodnie z art. 1161 k.p.c., poddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego wymaga umowy stron, w której należy wskazać przedmiot sporu lub stosunek prawny, z którego spór wyniknął lub może wyniknąć (zapis na sąd polubowny).

Zapis na sąd polubowny może wskazywać stały sąd polubowny jako właściwy do rozstrzygnięcia sporu. Jeżeli strony nie postanowiły inaczej, wiąże je regulamin stałego sądu polubownego obowiązujący w dacie zawarcia zapisu na sąd polubowny.

Zapis na sąd polubowny powinien być sporządzony na piśmie. Wymaganie dotyczące formy zapisu na sąd polubowny jest spełnione także wtedy, gdy zapis zamieszczony został w wymienionych między stronami pismach lub oświadczeniach złożonych za pomocą środków porozumiewania się na odległość, które pozwalają utrwalić ich treść. Powołanie się w umowie na dokument zawierający postanowienie o poddaniu sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego spełnia wymagania dotyczące formy zapisu na sąd polubowny, jeżeli umowa ta jest sporządzona na piśmie, a to powołanie się jest tego rodzaju, że czyni zapis częścią składową umowy.

Zapis na sąd polubowny dotyczący sporów ze stosunku spółki zamieszczony w umowie (statucie) spółki handlowej wiąże spółkę oraz jej wspólników. Podobnie zapis na sąd polubowny może zostać zawarty w statucie spółdzielni lub stowarzyszenia.

Umowa o arbitraż może mieć postać klauzuli arbitrażowej zawartej w umowie głównej lub w dodatkowej umowie, zawierającej ustalenia stron, że ewentualne, przyszłe spory zostaną rozstrzygnięte przez sąd arbitrażowy lub może mieć postać tzw. kompromisu zawierającego ustalenie stron dotyczące sposobu rozstrzygnięcia sporu, który już powstał, przez sąd polubowny. W tej ostatniej klauzuli strony muszą określić przedmiotu sporu lub stosunku prawnego, z którego spór wyniknął oraz poczynić inne ustalenia np. określić zasady rozstrzygnięcia sporu i wskazać liczbę arbitrów. Zabronione są wszelkie ustalenia naruszające zasadę równości stron, w szczególności uprawniające tylko jedną stronę do wytoczenia powództwa przed sądem polubownym przewidzianym w zapisie lub do wyboru arbitrów.

Należy podkreślić, iż umowę o arbitraż musi cechować dobrowolność. Zamieszczenie przez jedną ze stron w projekcie umowy klauzuli arbitrażowej bez możliwości negocjacji tego projektu przez drugą stronę czyni taki zapis nieważny z uwagi na pokrzywdzenie strony(tzw. klauzula abuzywna).

Klauzula arbitrażowa

Klauzula arbitrażowa może zostać zawarta w umowie międzynarodowej i zawiera ustalenia stron dotyczące rozpoznania przyszłych sporów przez sąd polubowny. Skutkuje to wyłączeniem jurysdykcji sądów powszechnych. Klauzula jest zawierana w sprawach majątkowych z wyłączeniem sporów ze stosunku pracy i o alimenty.

Wzór klauzuli jest zawarty w regulaminach stałych sądów arbitrażowych.

Klauzula może zostać umieszczona poza umową lub umową dodatkową, także na fakturze, rachunku, aneksie do umowy. Klauzulę należy zapisać w tym samym języku, w jakim zostanie zawarta umowa.

Zawarcie klauzuli arbitrażowej w umowie jest korzystne dla polskiego przedsiębiorcy, gdyż daje mu pewność, że nie zostanie on pozwany przez drugą stronę umowy przed żadnym sądem państwowym, a spór zostanie rozstrzygnięty przez określony sąd polubowny, w określonym języku, przez arbitrów wybranych przez strony sporu, według określonej wcześniej przez strony procedury i z ewentualnym udziałem polskiego adwokata.

Klauzula arbitrażowa może mieć następujące brzmienie: wszelkie spory wynikające z niniejszego kontraktu lub w związku z nim będą poddane pod ostateczne rozstrzygnięcie przez Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie.

Skutki braku klauzuli arbitrażowej dla polskiego przedsiębiorcy mogą być bardzo wymierne. Nieumieszczenie w umowie klauzuli arbitrażowej może skutkować bowiem dochodzeniem przez kontrahenta roszczeń przed sądem powszechnym w obcym państwie. Wiąże się to z koniecznością tłumaczenia wszystkich dokumentów w sprawie na „język” obowiązujący w danym sądzie, korzystania z pomocy prawnej zagranicznego adwokata, rozstrzygnięcie sprawy według obcego prawa, wyższe koszty postępowania w razie przegrania sprawy.

Orzecznictwo sądowe

Problemem klauzuli arbitrażowej zajął się Sąd Najwyższy w wyroku z 8 kwietnia 2009 r., sygn. akt V CSK 405/08. Sąd stwierdził, że klauzula arbitrażowa wiąże sąd na każdym etapie sprawy, a zapis na sąd polubowny zawarty w umowie ma zastosowanie także przy porozumieniu będącym jej kontynuacją i aneksie do niej. Jeśli strony sporu nie dojdą do porozumienia, to spór między nimi może rozstrzygnąć tylko sąd polubowny.

Jurysdykcja sądu polskiego

Zgodnie z art. 1156 k.p.c., sądom polskim przysługuje jurysdykcja krajowa we wskazanych sprawach, jeżeli miejsce postępowania przed sądem polubownym znajduje się na terytorium Polski. Sądom polskim przysługuje jurysdykcja krajowa także wtedy, gdy przepisy kodeksu przewidują czynności sądu w związku z postępowaniem przed sądem polubownym, którego miejsce znajduje się poza granicami Polski albo nie jest oznaczone.

Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, strony mogą poddać pod rozstrzygnięcie sądu polubownego spory o prawa majątkowe lub spory o prawa niemajątkowe mogące być przedmiotem ugody sądowej, z wyjątkiem spraw o alimenty.

Strony oznaczonego stosunku prawnego mogą umówić się na piśmie o poddanie jurysdykcji sądów państwa obcego wynikłych lub mogących wyniknąć z niego spraw o prawa majątkowe, wyłączając jurysdykcję sądów polskich, jeżeli umowa taka jest skuteczna według prawa mającego do niej zastosowanie w państwie obcym.

Umowa wyłączająca jurysdykcję sądów polskich nie może dotyczyć spraw:

1) należących do wyłącznej jurysdykcji sądów polskich;

2) z zakresu prawa pracy, chyba że umowa zostanie zawarta po powstaniu sporu;

3) wynikłych lub mogących wyniknąć z umów zawartych przez konsumenta, który ma miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu w Polsce;

4) wynikłych lub mogących wyniknąć ze stosunku ubezpieczenia.

Jurysdykcji sądów polskich nie wyłącza umowa, na podstawie której tylko jedna ze stron może wytoczyć powództwo przed sądy państwa obcego.

 

Postępowanie przed sądem polubownym

Postępowanie przed sądem stale działającym toczy się według jego regulaminu. W przypadku sadu powołanego do rozpoznania danej sprawy, strony sporu muszą ustalić zasady rozstrzygnięcia tegoż sporu.

Powód składa do sądu polubownego wniosek o wszczęcie postępowania wraz z odpisami i uiszcza należne opłaty. Postępowanie toczy się w języku uzgodnionym przez strony. W razie braku takiego ustalenia sąd i strony wiąże język, w jakim została podpisana umowa. Pozwany udziela z reguły odpowiedzi na pozew, ale brak odpowiedzi na pozew nie wstrzymuje rozpatrzenia sprawy. Sąd polubowny po przeprowadzeniu rozprawy wydaje wyrok, który jest wiążący dla stron. Co do zasady stronie nie przysługuje prawo wniesienia odwołania od wyroku. Wyrok sądu polubownego jest ostateczny.

Wyrok sądu polubownego lub ugoda przed nim zawarta mają moc prawną na równi z wyrokiem sądu powszechnego lub ugodą zawartą przed takim sądem po ich uznaniu przez sąd powszechny albo po stwierdzeniu przez tenże sąd ich wykonalności.

O uznaniu albo stwierdzeniu wykonalności wyroku sądu polubownego lub ugody przed tym sądem zawartej sąd powszechny orzeka na wniosek strony. Do wniosku strona jest obowiązana załączyć oryginał lub poświadczony przez sąd polubowny odpis jego wyroku lub ugody przed nim zawartej, jak również oryginał zapisu na sąd polubowny lub urzędowo poświadczony jego odpis.

Jeżeli kontrahent zagraniczny zgodzi się na sąd polubowny orzekający według prawa polskiego, to wyrok lub ugoda zawarta przed takim sądem - bez względu na to, w jakim państwie zostaną wydane czy zawarte, podlegają uznaniu albo stwierdzeniu wykonalności na zasadach określonych w k.p.c.

Uchylenie wyroku sądu polubownego

Wyrok sądu polubownego wydany w Polsce może zostać uchylony przez sąd wyłącznie w postępowaniu wszczętym na skutek wniesienia skargi o jego uchylenie.

Strona może w drodze skargi żądać uchylenia wyroku sądu polubownego, jeżeli:

1) brak było zapisu na sąd polubowny, zapis na sąd polubowny jest nieważny, bezskuteczny albo utracił moc według prawa dla niego właściwego,

2) strona nie była należycie zawiadomiona o wyznaczeniu arbitra, o postępowaniu przed sądem polubownym lub w inny sposób była pozbawiona możności obrony swoich praw przed sądem polubownym,

3) wyrok sądu polubownego dotyczy sporu nieobjętego zapisem na sąd polubowny lub wykracza poza zakres takiego zapisu,

4) nie zachowano wymagań co do składu sądu polubownego lub podstawowych zasad postępowania przed tym sądem, wynikających z ustawy lub określonych przez strony,

5) wyrok uzyskano za pomocą przestępstwa albo podstawą wydania wyroku był dokument podrobiony lub przerobiony,

6) w tej samej sprawie między tymi samymi stronami zapadł prawomocny wyrok sądu.

Uchylenie wyroku sądu polubownego następuje także wtedy, gdy sąd stwierdził, że według ustawy spór nie może być rozstrzygnięty przez sąd polubowny bądź wyrok sądu polubownego jest sprzeczny z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej (klauzula porządku publicznego).

Skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego wnosi się w terminie trzech miesięcy od dnia doręczenia wyroku lub jeżeli strona wniosła o uzupełnienie, sprostowanie bądź wykładnię wyroku - w ciągu trzech miesięcy od dnia doręczenia przez sąd polubowny orzeczenia rozstrzygającego o tym wniosku.

Konwencja o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych z 10 czerwca 1958 r.

Konwencja odnosi się do uznawania i wykonywania orzeczeń arbitrażowych, które

wskutek sporów między osobami fizycznymi lub prawnymi zostały wydane na obszarze państwa innego niż to, w którym żąda się uznania i wykonania tych orzeczeń.

Każde z umawiających się państw uzna umowę pisemną, którą strony zobowiązują się poddać arbitrażowi wszystkie lub pewne spory, powstałe lub mogące powstać między nimi z określonego stosunku prawnego, zarówno umownego jak i pozaumownego w sprawie, która może być rozstrzyganą w drodze arbitrażu.

Każde z umawiających się Państw uzna orzeczenie arbitrażowe za wiążące i wykona je zgodnie z regułami procedury obowiązującej na obszarze, na którym dochodzi się praw z orzeczenia.

Projekt nowej ustawy

W projekcie nowego prawa prywatnego międzynarodowego uregulowano zagadnienia dotyczące międzynarodowego arbitrażu oraz właściwości prawa dla zapisu na sąd polubowny. Po wejściu w życie zmiany (prawdopodobnie od 17 grudnia 2009 r.), strony zapisu na międzynarodowy sąd polubowny będą mogły wybrać systemu prawny, w przeciwnym razie zapis będzie podlegał prawu państwa, na którego obszarze znajduje się miejsce arbitrażu wybranego przez strony. Jednak brak takich uzgodnień między stronami będzie skutkował zastosowaniem do umowy o arbitraż prawa właściwego dla stosunku prawnego, którego spór dotyczy.

W kwestii określenia prawa właściwego dla zobowiązań umownych, projekt odsyła do rozporządzenia Unii Europejskiej dotyczącego prawa właściwego dla zobowiązań umownych (tzw. Rzym I) oraz rozporządzenia Unii Europejskiej, określającego prawo właściwe dla zobowiązań pozaumownych (tzw. Rzym II).

Podstawa prawna:

● ustawa z 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.),

● konwencja o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych sporządzona w Nowym Jorku 10 czerwca 1958 r. (Dz.U. z 1962 r. Nr 9, poz. 41),

● konwencja europejska o międzynarodowym arbitrażu handlowym sporządzona w Genewie dnia 21 kwietnia 1961 r. (Dz.U. z 1964 r. Nr 40, poz. 270).