Odpowiedzialność za produkt niebezpieczny

Aktem o charakterze generalnym dotyczącym bezpieczeństwa produktów jest ustawa z 12 grudnia 2003 r. o ogólnym bezpieczeństwie produktów¹. Zgodnie z art. 2 ust. 1, przepisy tej ustawy stosuje się do:

a) produktów, dla których przepisy odrębne nie określają szczegółowych wymagań dotyczących bezpieczeństwa;

b) zagrożeń związanych z produktami, dla których przepisy odrębne określają szczegółowe wymagania dotyczące bezpieczeństwa, jeżeli zagrożenia te nie są objęte przez przepisy odrębne.

Z analizy powyższego przepisu wynika, że istotne jest to, czy istnieją przepisy szczególne, które regulują szczegółowe wymagania dotyczące bezpieczeństwa. Jeżeli obowiązują takie szczególne przepisy, to wówczas, co do zasady, nie znajduje do nich zastosowania ustawa o ogólnym bezpieczeństwie produktów. Bez trudu można wskazać, na takie przepisy w prawie polskim. Tytułem przykładu są to: ustawa z 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych², ustawa z 30 marca 2001 r. o kosmetykach³, ustawa z 13 września 2002 r. o produktach biobójczych^· W doktrynie wskazuje się, że przepisami szczególnymi w stosunku do ustawy o ogólnym bezpieczeństwie produktów, w pewnym zakresie, jest także ustawa z 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska⁴.

Jednakże również do takich produktów, dla których odrębne przepisy określają szczegółowe wymagania dotyczące bezpieczeństwa, stosuje się postanowienie ustawy o ogólnym bezpieczeństwie produktów, ale tylko w odniesieniu do zagrożeń, które nie są objęte przez te przepisy odrębne.

Definicja producenta i dystrybutora

Definicja producenta w ustawie jest bardzo szeroka. Jest to zabieg celowy. Chodzi bowiem o to, by uniknąć problemów z produktami, za które nikt nie chce wziąć odpowiedzialności. Producentem jest zatem nie tylko ten, kto wytwarza towar, ale każdy kto występuje jako wytwórca, firmując produkt swoim nazwiskiem, znakiem towarowym, nazwą itp. Za producenta została uznana również osoba dokonująca naprawy lub regeneracji towaru. Gdy producent nie prowadzi działalności w UE, odpowiedzialność taką jak on będzie ponosił jego przedstawiciel lub importer produktu.

Natomiast dystrybutorem jest każdy, kto pośredniczy w drodze produktu od wytwórcy do konsumenta. Cechą różniącą go od producenta jest to, że jego działalność nie wpływa na właściwości towaru związane z bezpieczeństwem.

Ustawa ma zastosowanie do przedsiębiorców wprowadzających produkty na rynek zarówno odpłatnie, jak i nieodpłatnie. Dystrybutorem jest więc sprzedawca lub hurtownik, ale również może być nim wydawca dołączający upominek do czasopisma.

Definicja produktu

Zgodnie z art. 3 ust. 1 ustawy, przez produkt należy rozumieć rzecz ruchomą nową lub używaną, jak i naprawianą lub regenerowaną przeznaczoną do użytku konsumentów, lub co do której istnieje prawdopodobieństwo, że może być używana przez konsumentów, nawet jeżeli nie była dla nich przeznaczona, dostarczaną lub udostępnianą przez producenta lub dystrybutora, zarówno odpłatnie, jak i nieodpłatnie, w tym również w ramach świadczenia usługi; produktem nie jest rzecz używana dostarczana jako antyk albo jako rzecz wymagająca naprawy lub regeneracji przed użyciem, o ile dostarczający powiadomił konsumenta o tych właściwościach rzeczy.

Powyżej zaprezentowana definicja jest niezwykle szeroka. Wynika z niej, że produktem są zarówno rzecz nowe, jak i używane. Rzecz powinna być przeznaczona dla użytku konsumentów. Nawet więc, gdy dany produkt jest sprzedawany innemu przedsiębiorcy (np. wysoko specjalistyczny sprzęt), który może w ostateczności trafić do konsumenta, będzie on objęty działaniem ustawy. Produktem w rozumieniu ustawy jest także rzecz, gdy jest ona udostępniana w ramach usługi. Wskazuje się tutaj przykład udostępniania dzieciom rzeczy znajdujących się w tzw. pokoju zabaw, gdy rodzice w tym czasie korzystają z usług, robią zakupy.

Produkt niebezpieczny

Zgodnie z art. 5 ustawy, produkt niebezpieczny to taki, który nie spełnia wymogów wskazanych w art. 4 ustawy. W art. 4 zostało wskazane zaś, że produktem bezpiecznym jest produkt, który w zwykłych lub w innych, dających się w sposób uzasadniony przewidzieć, warunkach jego używania, z uwzględnieniem czasu korzystania z produktu, a także - w zależności od rodzaju produktu - sposobu uruchomienia oraz wymogów instalacji i konserwacji, nie stwarza żadnego zagrożenia dla konsumentów lub stwarza znikome zagrożenie, dające się pogodzić z jego zwykłym używaniem i uwzględniające wysoki poziom wymagań dotyczących ochrony zdrowia i życia ludzkiego.

Przy ocenie bezpieczeństwa produktu uwzględnia się:

1) cechy produktu, w tym jego skład, opakowanie, instrukcję montażu i uruchomienia, a także - biorąc pod uwagę rodzaj produktu - instrukcję instalacji i konserwacji;

2) oddziaływanie na inne produkty, jeżeli można w sposób uzasadniony przewidzieć, że będzie używany łącznie z innymi produktami;

3) wygląd produktu, jego oznakowanie, ostrzeżenia i instrukcje dotyczące jego użytkowania i postępowania z produktem zużytym oraz wszelkie inne udostępniane konsumentowi wskazówki lub informacje dotyczące produktu;

4) kategorie konsumentów narażonych na niebezpieczeństwo w związku z używaniem produktu, w szczególności dzieci i osoby starsze.

Tytułem przykładu należy wskazać, że w rejestrze produktów niebezpiecznych (uwzględniając powyższe wymogi) zamieszczono⁵:

a) toporek z tego powodu, iż stwierdzono nietrwałe mocowanie elementów kilofów, spowodowane zbyt luźnym osadzeniem obucha na trzonku,

b) żel pod prysznic - z tego powodu, iż produkt stwarzał zagrożenie ze względu na to, że jest imitacją i może być omyłkowo uznany za produkt spożywczy,

c) sofa - produkt stwarzał zagrożenie ze względu na brak podparcia odcinka poduchy skrajnej, co mogło powodować samoistne złożenie się mebla przy wchodzeniu, schodzeniu lub siadaniu na jego skraju,

d) podpałka do grilla - produkt stwarzał zagrożenie ze względu na nieprawidłowo zamocowany dozownik oraz zaniżoną temperaturę zapłonu podpałek. Badania laboratoryjne wykazały, iż temperatura zapłonu wynosiła poniżej 25şC. Zgodnie z opinią Szkoły Głównej Pożarniczej w Warszawie, wszystkie podpałki do grilla, których temperatura zapłonu wynosi poniżej 55şC, są zaliczane do materiałów niebezpiecznych pożarowo,

e) płyn do spryskiwaczy (-25şC) - płyn stwarzał zagrożenie dla życia i zdrowia konsumentów z uwagi na niezgodność rzeczywistej temperatury krystalizacji z temperaturą deklarowaną przez producenta na opakowaniach jednostkowych. Użycie przez konsumenta płynu o temperaturze krystalizacji wyższej od deklarowanej mogło spowodować w okresie zimowym zamarznięcie płynu w zbiorniczku i niemożność jego użycia lub zamarznięcie płynu na szybie po jej spryskaniu, co stwarzało zagrożenie wypadkiem na skutek braku widoczności.

 

Obowiązki przedsiębiorców

Podstawowym obowiązkiem producentów jest wprowadzanie do obrotu produktów bezpiecznych.

Producent jest zobowiązany dostarczać konsumentom informacje:

1) umożliwiające im ocenę zagrożeń związanych z produktem w czasie zwykłego lub możliwego do przewidzenia okresu jego używania, jeżeli takie zagrożenia nie są, przy braku odpowiedniego ostrzeżenia, natychmiast zauważalne;

2) dotyczące możliwości przeciwdziałania tym zagrożeniom.

Specyficzną instytucją tej ustawy jest obowiązek powiadamiania o tym, że dany produkt nie jest bezpieczny. Mianowicie - zgodnie z art. 12 ust. 2 ustawy - producent i dystrybutor, którzy uzyskali informację, że wprowadzony na rynek produkt nie jest bezpieczny, są zobowiązani powiadomić o tym niezwłocznie organ nadzoru. Powiadomienie, o którym mowa powyżej, zawiera co najmniej:

1) informacje umożliwiające dokładną identyfikację produktu lub partii produktów;

2) opis zagrożenia stwarzanego przez produkt;

3) informacje mogące służyć ustaleniu przebiegu obrotu produktem;

4) opis działań podjętych w celu zapobieżenia zagrożeniom związanym z produktem.

Wzór takiego powiadomienia został określony w rozporządzeniu Rady Ministrów z 26 kwietnia 2005 r. w sprawie wzoru powiadomienia o produkcie, który jest niebezpieczny⁶.

Uchybienie temu obowiązkowi może skutkować nałożeniem kary pieniężnej w wysokości do 100 000 złotych, o czym w dalszej części artykułu.

Producent, zachowując należytą staranność, w zakresie prowadzonej działalności, jest zobowiązany podejmować działania odpowiednie do właściwości dostarczanego produktu mające na celu uniknięcie zagrożeń, w tym - o ile jest to niezbędne - umożliwiające wycofanie produktu z rynku, właściwe i skuteczne ostrzeżenie konsumentów lub wycofanie produktu od konsumentów

Ten ostatni obowiązek oznacza w praktyce, że są wycofywane z hurtowi, sklepów całe partie towarów. Przedsiębiorcy wysyłają indywidualne zawiadomienia do konsumentów (przykładem są akcje skierowane do właścicieli samochodów, iż np. w danej partii wadliwe są hamulce itp.). W sytuacji, w której trudno jest zindywidualizować konsumenta, są podejmowane akcje za pośrednictwem mediów, za pośrednictwem afiszy, ulotek w sklepach, że dany towar (partia) jest wadliwa i wzywa się konsumentów do ich zwrotu. Warto wskazać, że przedsiębiorca jest zobowiązany do „odkupienia” takiego produktu za całą cenę, bez względu na stopień jego zużycia.

Kontrola i nadzór

Ustawa o ogólnym bezpieczeństwie produktów zagadnieniu nadzoru nad produktami, poświęca cały IV rozdział tego aktu prawnego zatytułowany „Nadzór nad ogólnym bezpieczeństwem produktów”. Organem sprawującym nadzór nad ogólnym bezpieczeństwem produktów w zakresie określonym ustawą jest Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (dalej w skrócie - organ nadzoru).

Nadzór obejmuje:

1) okresowe monitorowanie oraz ocenę skuteczności kontroli spełniania przez produkty ogólnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa, z uwzględnieniem rodzajów kontrolowanych produktów i badanych zagrożeń;

2) opracowywanie okresowych planów kontroli produktów w zakresie spełniania ogólnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i monitorowania ich realizacji;

3) prowadzenie postępowań w sprawie ogólnego bezpieczeństwa produktów;

4) prowadzenie rejestru produktów niebezpiecznych oraz gromadzenie danych o produktach, które nie spełniają szczegółowych wymagań dotyczących bezpieczeństwa;

5) gromadzenie informacji dotyczących bezpieczeństwa produktów, przekazywanie ich właściwym organom oraz monitorowanie sposobu wykorzystania tych informacji;

6) gromadzenie przekazywanych przez producentów i dystrybutorów powiadomień, że wprowadzony produkt nie jest bezpieczny.

Zgodnie z ustawą o ogólnym bezpieczeństwie produktów, kontrola produktów w zakresie spełniania ogólnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa jest wykonywana przez wojewódzkiego inspektora inspekcji handlowej⁷. Działania inspektora są zdeterminowane wynikami kontroli.

Jeżeli w wyniku kontroli stwierdzono, że produkt nie jest oznakowany zgodnie z wymaganiami określonymi w ustawie, wojewódzki inspektor inspekcji handlowej może, w drodze decyzji, żądać usunięcia niezgodności w określonym terminie. W sytuacji, w której w wyniku kontroli zostało stwierdzone, że produkt może stwarzać zagrożenie w określonych warunkach, wojewódzki inspektor inspekcji handlowej może, w drodze decyzji:

1) żądać oznakowania produktu odpowiednimi wyraźnie i zrozumiale sformułowanymi w języku polskim ostrzeżeniami o zagrożeniach, jakie może on stwarzać;

2) wstrzymać wprowadzanie produktu na rynek do czasu jego odpowiedniego oznakowania.

Jeżeli zostało stwierdzone, że istnieje znaczne prawdopodobieństwo, że produkt nie jest bezpieczny, wojewódzki inspektor inspekcji handlowej przekazuje organowi nadzoru protokół kontroli wraz z aktami kontroli, po upływie terminu do wniesienia uwag, niezwłocznie, nie później niż w terminie 7 dni (art. 17 ust. 5 ustawy).

Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (organ nadzoru) wszczyna z urzędu postępowanie w sprawie ogólnego bezpieczeństwa produktu, w przypadku gdy z ustaleń kontroli wynika znaczne prawdopodobieństwo, że produkt nie spełnia ogólnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa.

Jeżeli w toku postępowania organ nadzoru stwierdzi, że rzeczywiście istnieje znaczne prawdopodobieństwo, że produkt nie jest bezpieczny, zakazuje, w drodze decyzji, producentowi lub dystrybutorowi jego dostarczania, oferowania lub prezentowania przez czas niezbędny do przeprowadzenia oceny, badań i kontroli jego bezpieczeństwa, nie dłuższy jednak niż 30 dni.

W sytuacji stwierdzenia, że produkt może stwarzać zagrożenie w określonych warunkach, organ nadzoru może, w drodze decyzji:

1) żądać oznakowania produktu odpowiednimi, wyraźnie i zrozumiale sformułowanymi w języku polskim ostrzeżeniami o zagrożeniach, jakie produkt może stwarzać;

2) uzależnić wprowadzanie produktu na rynek od wcześniejszego spełnienia ogólnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa.

W przypadku stwierdzenia, że produkt może stwarzać zagrożenie dla określonych kategorii konsumentów, organ nadzoru może, w drodze decyzji, nakazać ostrzeżenie tych konsumentów lub powiadomienie opinii publicznej o zagrożeniu, określając termin i formę ostrzeżenia lub powiadomienia.

Powyżej wskazane decyzje, dotyczące sytuacji, gdy organ stwierdza, iż produkt może stwarzać zagrożenie, są podejmowane fakultatywnie. Organ decyduje, czy i o jakiej treści wydać decyzję. Mamy więc do czynienia z tzw. uznaniem administracyjnym⁸.

Z decyzjami związanymi⁹ mamy do czynienia w sytuacjach, w których organ nadzoru stwierdza, że produkt nie jest bezpieczny.

W przypadku stwierdzenia, że produkt nie jest bezpieczny, organ nadzoru w drodze decyzji:

1) w przypadku produktów, które nie zostały wprowadzone na rynek:

a) nakazuje wyeliminowanie zagrożeń stwarzanych przez produkt,

b) zakazuje wprowadzania produktu na rynek i nakazuje podjęcie czynności niezbędnych do zapewnienia przestrzegania tego nakazu;

2) w przypadku produktów wprowadzonych na rynek, nakazuje:

a) wyeliminowanie zagrożeń stwarzanych przez produkt,

b) natychmiastowe wycofanie produktu z rynku,

c) ostrzeżenie konsumentów, określając termin i formę ostrzeżenia,

d) wycofanie produktu od konsumentów i jego zniszczenie.

 

Ustawodawca wskazuje, że wycofanie produktu z rynku polega na odebraniu przez producenta wszystkich egzemplarzy produktu od dystrybutorów oraz zakazaniu prezentowania i oferowania przez dystrybutorów takiego produktu konsumentom.

W ustawie został przewidzianych również mechanizm „wtórnej” kontroli. Mianowicie, organ nadzoru może wystąpić z wnioskiem do wojewódzkiego inspektora inspekcji handlowej o przeprowadzenie kontroli mającej na celu stwierdzenie, czy decyzje, o których mowa powyżej (zarówno związane, jak i wydawane w ramach uznania administracyjnego) zostały wykonane.

Rejestr produktów niebezpiecznych

Jedną z dotkliwych konsekwencji naruszenia przez przedsiębiorcę przepisów o ogólnym bezpieczeństwie produktów jest wpisanie do rejestru produktów niebezpiecznych. Rejestr ten jest prowadzony przez organ nadzoru.

W rejestrze produktów niebezpiecznych są gromadzone informacje o produktach, które nie spełniają ogólnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa, w szczególności:

1) dane umożliwiające identyfikację produktu;

2) informacje o:

a) rodzaju i zakresie zagrożeń stwarzanych przez produkt,

b) środkach, jakie zastosowano w odniesieniu do produktu.

Organ nadzoru dokonuje wpisów do rejestru produktów niebezpiecznych w przypadku wydania decyzji dotyczących stwierdzenia, że produkt może stwarzać zagrożenie dla określonych kategorii konsumentów, jak i - co zrozumiałe - sytuacji gdy produkt nie jest bezpieczny.

Warto wskazać, że do rejestru są wpisywane również dane producenta, w tym określenie, czy jest to wytwórca z Unii Europejskiej, wytwórca spoza Unii Europejskiej, przedsiębiorca występujący jako wytwórca, osoba naprawiająca lub regenerująca produkt, przedstawiciel wytwórcy, importer produktu, inny przedsiębiorca mający wpływ na bezpieczeństwo produktu, jeżeli jest to niezbędne dla identyfikacji produktu (§ 5 pkt. 11 Rozporządzenia Rady Ministrów z 14 kwietnia 2004 r. w sprawie szczegółowego sposobu prowadzenia rejestru produktów niebezpiecznych¹⁰.

Taki wpis może być szczególnie dotkliwy dla przedsiębiorcy z punktu widzenia jego postrzegania na rynku, albowiem informacje zawarte w rejestrze produktów niebezpiecznych są publicznie dostępne. Sprawdzenie zawartości rejestru jest możliwe nawet za pośrednictwem internetu na stronie www. http://publikacje.uokik.gov.pl/hermes3 pub/. Co więcej, organ nadzoru może w każdym czasie odrębnie podać do publicznej wiadomości fakt dokonania wpisu do rejestru produktów niebezpiecznych.

Organ nadzoru usuwa wpis w rejestrze, w przypadku gdy osoba zainteresowana udowodni, że:

1) wycofano produkt z rynku;

2) niezgodności z wymaganiami dotyczącymi bezpieczeństwa zostały wyeliminowane.

Wpis w rejestrze usuwa się nie wcześniej niż:

1) w terminie 6 miesięcy od przekazania przez osobę zainteresowaną dowodów wycofania produktu z rynku.

2) w terminie 12 miesięcy od przekazania przez osobę zainteresowaną dowodów potwierdzających wyeliminowanie niezgodności z wymaganiami bezpieczeństwa.

Kara pieniężna

Ustawa zwiera szeroki katalog deliktów administracyjnych, za które mogą być wymierzone dotkliwe kary pieniężne.

Organ nadzoru może, w drodze decyzji, nałożyć na producenta lub dystrybutora karę pieniężną w wysokości do 100 000 zł za:

1) niewykonanie obowiązku niezwłocznego powiadomienia organu nadzoru, że wprowadzony na rynek produkt nie jest bezpieczny,

2) nieudzielenie informacji niezbędnych do stwierdzenia, czy produkt jest bezpieczny lub udzielenie informacji nieprawdziwych lub wprowadzających w błąd;

3) niewykonanie decyzji organu nadzoru, o których była mowa powyżej w niniejszym artykule

4) wprowadzenie na rynek produktu umieszczonego w rejestrze produktów niebezpiecznych.

Organ nadzoru może, w drodze decyzji, nałożyć na producenta karę pieniężną w wysokości do 100 000 zł za:

1) niewykonanie obowiązków w zakresie dostarczania konsumentom informacji na temat zagrożeń związanych z produktem (zob. art. 10 ustęp 2 ustawy)

2) wprowadzenie na rynek produktu niespełniającego wymagań bezpieczeństwa.

Organ nadzoru może, w drodze decyzji, nałożyć na dystrybutora karę pieniężną w wysokości do 100 000 zł za:

1) dostarczanie produktów, o których wie, lub o których - zgodnie z posiadanymi informacjami i doświadczeniem zawodowym - powinien wiedzieć, że nie spełniają one wymagań bezpieczeństwa;

2) nieprzekazanie producentom, organowi nadzoru oraz wojewódzkiemu inspektorowi inspekcji handlowej informacji przekazywanych przez konsumentów o zagrożeniach powodowanych przez produkty;

3) nieprzedstawienie organowi nadzoru lub wojewódzkiemu inspektorowi inspekcji handlowej dokumentacji niezbędnej do ustalenia pochodzenia produktu.

Wysokość kary pieniężnej, o których mowa powyżej, ustala się, uwzględniając w szczególności stopień oraz okoliczności naruszenia obowiązków. Karę pieniężną uiszcza się w terminie 14 dni od dnia uprawomocnienia się decyzji organu nadzoru. Egzekucja kary pieniężnej następuje w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.

dr Bartosz Draniewicz

¹ Dz.U. Nr 229, poz. 2275; dDalej w skrócie ustawa.

² Dz.U. Nr 11, poz. 84.

³ Dz.U. Nr 42, poz. 473.

⁴ J.t. Dz.U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150. Tak J. Rotko [w:] Ustawa - Prawo ochrony środowiska. Komentarz, red. Jerzy Jendrośka, Wrocław 2001, s. 526-527.

⁵ W artykule nie podaję konkretnych nazw produktów - wskazując tylko na ich rodzaj.

⁶ Dz.U. Nr 80, poz. 694.

⁷ Do kontroli stosuje się przepisy ustawy z 15 grudnia 2000 r. o inspekcji handlowej (Dz.U. z 2001 r. Nr 4, poz. 25 z późn.zm.), z uwzględnieniem przepisów ustawy o ogólnym bezpieczeństwie produktów.

⁸ Zob. E. Ochendowski, Prawo administracyjne. Część ogólna, Toruń 1997, s. 131-132.

⁹ Zob. J. Zimmerman, Prawo administracyjne, Warszawa 2006, s. 297-298.

¹⁰ Dz.U. Nr 87, poz. 814.