Podstawa prawna rozwiązania z ważnego powodu spółki jawnej składającej się z dwóch wspólników

Powstaje wówczas często spór, czy sprawa ta podlega art. 66 czy 63 kodeksu spółek handlowych¹. Jego wyjaśnienie jest istotne przede wszystkim z punktu widzenia sytuacji procesowej stron postępowania w powyższej sprawie.

Artykuł 63 § 1 k.s.h. przyznaje każdemu wspólnikowi spółki jawnej prawo domagania się rozwiązania spółki przez sąd z ważnych powodów. Natomiast art. 66 k.s.h. odnosi się do spółki dwuosobowej, a przy tym do przypadku, gdy przyczyna rozwiązania takiej spółki zachodzi w osobie tylko jednego wspólnika. W takiej sytuacji drugi wspólnik może dochodzić przed sądem przejęcia majątku spółki w zamian za rozliczenie się z pierwszym wspólnikiem na zasadach właściwych dla przypadku wystąpienia wspólnika ze spółki jawnej.

W obrocie prawnym pojawia się wiele wątpliwości dotyczących stosowania powołanych przepisów. Główna z nich ma jednak charakter wstępny, wyjściowy. Dotyczy w ogóle stosunku art. 66 do 63 k.s.h. Widać to na tle praktyki, w której dochodzi do rozbieżności już co do podstawy prawnej sądowego rozwiązania dwuosobowej spółki jawnej. Wspólnik, wnoszący wówczas powództwo o rozwiązanie na podstawie art. 63 k.s.h., twierdzi, że w sprawie tej właściwy jest powołany przepis. Zaprzecza zastosowaniu do wymienionego przypadku art. 66 k.s.h. Choć przepis ten odnosi się bezpośrednio do spółki jawnej składającej się z dwóch wspólników, to dotyczy sytuacji wyjątkowej. Wchodzi w grę tylko wtedy, gdy powody rozwiązania takiej spółki obciążają tylko jednego ze wspólników. Tymczasem, podobnego ograniczenia brak w art. 63 k.s.h. Ponadto, stosowanie zamiast niego art. 66 k.s.h. miałoby w tym przypadku trudne do zaakceptowania konsekwencje. Uniemożliwiałoby rozwiązanie spółki jawnej przez sąd z ważnych powodów, jeśli zachodziłyby one po stronie obydwu wspólników. Zarazem pozbawiałoby wspólnika, po którego stronie nie zachodzą takie powody, żądania rozwiązania spółki przez sąd, jeśli nie byłby on równocześnie zainteresowany przejęciem majątku spółki. Zastosowanie art. 63 k.s.h. pozwala też wspólnikowi uchronić się przed konsekwencjami pokonywania wspomnianych trudności przez uciekanie się do wypowiedzenia umowy spółki. Dzięki temu nie musi się on narażać na oddanie majątku spółki w ręce drugiego wspólnika i związane z tym rozliczenie według zasad określonych w art. 65 k.s.h. Natomiast drugi wspólnik, w reakcji na wskazane powództwo, wytacza z reguły powództwo wzajemne. Opiera je na art. 66 k.s.h., przekonując, że tylko ten przepis może być podstawą prawną w powyższej sytuacji. Taką podstawą nie może być art. 63 k.s.h., ponieważ nie dotyczy rozwiązania dwuosobowej spółki jawnej. Rozwiązanie tego rodzaju spółki, i to z jakiejkolwiek przyczyny, w tym przez sąd z ważnych powodów, podlega więc art. 66 k.s.h. jako przepisowi szczególnemu.

Powyższy problem jest przedmiotem niniejszego opracowania. Sprowadza się on do pytania, czy w sprawie o sądowe rozwiązanie dwuosobowej spółki jawnej art. 66 k.s.h. stanowi lex specialis w stosunku do art. 63 k.s.h. Rozstrzygnięcie tego problemu ma poważne konsekwencje praktyczne. Przekłada się na wzajemne pozycje stron sporu. Wpływa przez to na taktykę procesową. Determinuje także w niektórych przypadkach samą możliwość rozwiązania wymienionej spółki.

Stanowisko nauki w ogólności

W nauce silnie zaznaczona jest opinia, zgodnie z którą do rozwiązania dwuosobowej spółki jawnej przez sąd z ważnego powodu stosuje się art. 66 k.s.h., z wyłączeniem art. 63 k.s.h. Pogląd ten jest wyrażany przez licznych autorów, w tym zwłaszcza twórców tych przepisów. Jest on uznawany za kontynuację koncepcji, sformułowanej na tle art. 121 w zw. z art. 118 kodeksu handlowego z 1934 r. (k.h.), będących odpowiednikami omawianych przepisów k.s.h. Także ta koncepcja pochodzi m.in. od autorów, będących z kolei twórcami poprzedniej kodyfikacji. Zakłada ona, że art. 63 k.s.h. odnosi się do spółek składających się z trzech lub więcej wspólników. Do spółek mających tylko dwóch wspólników ma bowiem zastosowanie art. 66 k.s.h.².

Cytowane założenie, podawane w komentarzach przedwojennych względem relacji między art. 118 i 121 k.h., było odtwarzane w wielu komentarzach współczesnych³. Jest ono też powtarzane w aktualnych opracowaniach na tle powołanych przepisów k.s.h.⁴. W opracowaniach tych wyjaśnia się, że art. 66 k.s.h. jest przepisem szczególnym, regulującym rozwiązanie i ustanie dwuosobowej spółki jawnej w sposób odmienny od reguł ogólnych, które odnoszą się do wieloosobowych spółek handlowych. Znajduje on zastosowanie, w przypadkach gdy spółka jawna składa się z dwóch wspólników w chwili zaistnienia powodu rozwiązania spółki⁵. Przepis ten zatem w sposób szczególny reguluje spółkę dwuosobową, w której jeden ze wspólników wystąpił przeciwko drugiemu z powództwem o jej rozwiązanie⁶.

Bliższa interpretacja stanowiska nauki

Dużej części cytowanych wypowiedzi towarzyszą jednak dalsze twierdzenia. W ich świetle, wypowiedzi te wydają się prowadzić do innego poglądu niż ten, jaki jest z nich tradycyjnie wyprowadzany. W szczególności widać to na tle stanowiska odwołującego się do opinii z komentarzy przedwojennych. Sposób cytowania tych opinii jest dość ogólny i może prowadzić do pewnych nieścisłości. Otóż, poza opiniami wskazanymi wprost w omawianej kwestii, we wspomnianych komentarzach poczyniono dodatkowe uwagi, dotyczące stosowania przepisów odpowiadających analizowanej regulacji k.s.h. Z uwag tych wynika, że art. 121 k.h. (obecnie art. 66 k.s.h.) stosuje się także do spółek składających się z więcej niż dwóch wspólników, a w każdym razie zawsze wtedy, gdy jeden wspólnik chce pozostałych wykluczyć ze spółki i przejąć majątek⁷. Oznaczałoby to, że wymieniony przepis został uznany za szczególny wobec art. 118 § 2 k.h. (obecnie art. 63 § 2 k.s.h.), a nie wobec całości regulacji art. 118 k.h.

To samo dotyczy opinii innych komentatorów przedwojennych, którzy przyjęli, że - w przypadku zastosowania wskazanego przepisu - wspólników musi być co najmniej trzech, gdyż gdyby było dwóch i przyczyna rozwiązania zachodziła w osobie jednego, sąd postępowałby według art. 121 k.h.⁸. O takim sensie cytowanych opinii przekonuje też dalsza część odwołującego się do nich stanowiska autorów współczesnych. Wyjaśniają oni, że - zgodnie z tymi opiniami - art. 66 k.s.h. normowałby więc jeden szczególny przypadek zastosowania art. 63 § 2 k.s.h., a mianowicie przypadek spółki składającej się tylko z dwóch wspólników⁹. Dodatkowo, w innym miejscu swoich wypowiedzi autorzy ci zaznaczają, że wspólnik powinien zgłosić żądanie zastosowania art. 66 k.s.h. w drodze wytoczenia powództwa przeciwko wspólnikowi ustępującemu ze spółki lub powództwa wzajemnego w procesie o rozwiązanie spółki na podstawie art. 63 k.s.h.¹⁰. Wskazanie zwłaszcza na powództwo wzajemne potwierdza, że wspomniani autorzy dopuszczają zastosowanie art. 63 k.s.h. do spółki dwuosobowej, traktując art. 66 k.s.h. jako przepis wobec niego szczególny tylko co do jednego z elementów jego regulacji.

Dalsza analiza stanowiska nauki

Również wypowiedzi innych współczesnych autorów przemawiają za tym, że ogólnie wyrażany w nich pogląd o zastosowaniu art. 66 k.s.h. (art. 121 k.h.) - jako wyłączającym zastosowanie art. 63 k.s.h. (art. 118 k.h.) - nie powinien być rozumiany dosłownie. Pokazuje to m.in. opinia, w myśl której, jeśli w spółce jawnej ważny powód jej rozwiązania zachodzi w osobach niektórych wspólników, sąd może orzec, iż występują oni ze spółki, ale w spółce składającej się z dwóch wspólników, w której miałby wówczas zostać tylko jeden wspólnik, należy odpowiednio zastosować art. 66 k.s.h. (art. 121 k.h.)¹¹. Jeszcze bardziej wymowne w analizowanym aspekcie jest twierdzenie, zgodnie z którym art. 121 k.h. nie ma zastosowania, gdy obaj wspólnicy dają powód do rozwiązania spółki¹².

To trafne spostrzeżenie uświadamia nie tylko, że art. 66 k.s.h. może być kojarzony, przeciwstawiany i kwalifikowany jako lex specialis jedynie wobec art. 63 § 2 k.s.h.¹³. Prowadzi bowiem także do generalnego wniosku, że pod względem rozwiązania z ważnego powodu dwuosobowa spółka jawna podlega ogólnym zasadom, określonym w art. 63 § 1 i 3 k.s.h. Przepis ten stosuje się zarówno do spółek jawnych składających się z trzech lub więcej wspólników, jak i do składających się tylko z dwóch wspólników¹⁴. Natomiast art. 66 k.s.h. normuje jedną szczególną sytuację dotyczącą rozwiązania spółki dwuosobowej. Dotyczy jej rozwiązania z ważnego powodu, jak i z innych przyczyn. Przede wszystkim jednak w relacji do art. 63 k.s.h. może być przeciwstawiony jedynie jego postanowieniu z § 2. Postanowienie to odnosi się tylko do rozwiązania spółki z ważnego powodu, ale ponadto przewiduje w tym przypadku wyjątkową konstrukcję prawną. Ponieważ zastosowanie tej konstrukcji nie jest możliwe w spółce dwuosobowej, jej alternatywę stanowi mechanizm ustanowiony w art. 66 k.s.h.¹⁵. Dlatego powołane przepisy są zestawiane ze sobą według reguły lex specialis derogat legi generali.

Podsumowanie stanowiska nauki i dodatkowe uwagi

Dokładniejsza analiza stanowiska nauki w przedmiotowej kwestii pozwala więc stwierdzić, że - zgodnie z tym stanowiskiem - do rozwiązania z ważnego powodu dwuosobowej spółki jawnej stosuje się przede wszystkim art. 63 § 1 k.s.h. O trafności takiego rozstrzygnięcia przekonuje kilka argumentów. W szczególności, warunkiem rozwiązania spółki jawnej na podstawie wymienionego przepisu jest wykazanie przez wspólnika, wnoszącego powództwo w tej sprawie, że ważny powód wystąpił po stronie drugiego wspólnika lub przynajmniej po stronie ich obydwu. W razie wyłączenia zastosowania tego przepisu do spółki dwuosobowej i poddania jej rozwiązania przez sąd jedynie trybowi przewidzianemu w art. 66 k.s.h. dochodziłoby zatem do ograniczenia w jej rozwiązaniu z ważnego powodu. Takie rozwiązanie nie byłoby możliwe i to w żadnym przypadku, w którym ważny powód zachodził po stronie obydwu wspólników.

Za powyższym stanowiskiem przemawia też spostrzeżenie, że nawet w sytuacji, kiedy ważny powód zachodzi tylko po stronie jednego wspólnika, nie zawsze drugi wspólnik jest zainteresowany przejęciem majątku spółki¹⁶. Oznacza to, że - wbrew sugestii wynikającej z art. 66 k.s.h. - przepis ten nie ma zastosowania do dwuosobowej spółki jawnej w omawianym przypadku.

Dalszym przekonującym argumentem jest systematyka omawianych przepisów. Wskazuje ona na zasadę, że warunkiem zastosowania art. 66 k.s.h. i przyznania majątku spółki jednemu ze wspólników dwuosobowej spółki jawnej jest uprzednie zastosowanie art. 63 § 1 k.s.h. Najpierw bowiem należy stwierdzić, że ważny powód, jako przyczyna rozwiązania spółki, zachodzi w osobie tylko jednego wspólnika. Dopiero na tej podstawie możliwe jest dochodzenie przed sądem przez drugiego wspólnika przyznania mu majątku spółki w zamian za rozliczenie się ze wspólnikiem. Taka relacja między dyskutowanymi przepisami znajduje oparcie w odnoszeniu się art. 66 k.s.h. do wszystkich przyczyn rozwiązania wspomnianej spółki, a nie tylko do jej rozwiązania z ważnego powodu. Każda z tych przyczyn musi zatem poprzedzać przyznanie majątku jednemu ze wspólników.

 

Powyższe stanowisko znajduje potwierdzenie również w funkcji art. 66 k.s.h. Otóż, ustanowiona w tym przepisie konstrukcja przejęcia majątku rozwiązanej spółki ma charakter zastępczy wobec przewidzianego w art. 63 § 2 k.s.h. wyłączenia wspólnika. Zestawienie obydwu wymienionych przepisów pokazuje, że w określonych w nich sytuacjach ustawodawca ma na względzie interes pozostałych wspólników, zainteresowanych utrzymaniem przedsiębiorstwa spółki i jego dalszym prowadzeniem. Realizacja tego interesu w razie rozwiązania spółki składającej się jedynie z dwóch wspólników jest jednak możliwa w sposób szczególny. Stąd też powstała potrzeba uregulowania tego sposobu w art. 66 k.s.h.

Wzgląd na wspomnianą okoliczność uzasadnia nawet pogląd, że przewidziane w powołanym przepisie prawo dochodzenia przejęcia całości majątku rozwiązanej spółki dotyczy nie tylko spółki dwuosobowej. Przysługuje właściwie w każdej spółce jawnej, w której ważny powód jej rozwiązania jest stwierdzany wobec wszystkich wspólników poza jednym z nich¹⁷. Za taką interpretacją art. 66 k.s.h. przemawia cel wspomnianego prawa. Ma ono bowiem zapewniać utrzymanie materialnej i ludzkiej struktury organizacyjnej spółki w postaci jej przedsiębiorstwa. Ma przez to umożliwiać kontynuację działalności tego przedsiębiorstwa, bez jego likwidacji, z tym, że już w formie działalności indywidualnej (jednoosobowej)¹⁸. Jest tak jednak o tyle, o ile dany wspólnik zasługuje na przejęcie majątku spółki z racji jego nieprzyczynienia się do jej rozpadu, a zarazem jest zainteresowany takim przejęciem i dalszym prowadzeniem przedsiębiorstwa.

Wnioski

Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że wbrew ogólnemu wrażeniu dotyczącemu stanowiska nauki w kwestii podstawy prawnej dla rozwiązania dwuosobowej spółki jawnej przez sąd z ważnego powodu stanowisko to przedstawia się odmiennie. Nie zakłada ono derogacji art. 63 k.s.h. jako takiego przez art. 66 k.s.h. według zasady lex specialis. Uwzględnia tę zasadę jedynie w relacji między art. 66 k.s.h. a art. 63 § 2 k.s.h.

Udzielając zatem odpowiedzi na pytanie postawione w niniejszym opracowaniu, należy stwierdzić, że podstawą prawną w postępowaniu w sprawie przedmiotowego rozwiązania spółki jawnej jest zasadniczo art. 63 § 1 k.s.h. Natomiast art. 66 k.s.h. stanowi przy tym uzupełniającą podstawę prawną takiego postępowania. Jego zastosowanie w tym przypadku jest uzależnione od spełnienia dwóch przesłanek: po pierwsze - uprzedniego stwierdzenia zachodzenia ważnego powodu rozwiązania spółki w osobie tylko jednego wspólnika, a po drugie - woli drugiego wspólnika w przejęciu majątku spółki w zamian za rozliczenie się ze wspólnikiem obciążonym ważnym powodem według reguł właściwych dla wystąpienia wspólnika ze spółki.

Powyższe rozstrzygnięcie nie oznacza jednak, że zastosowanie art. 63 § 1 k.s.h. jest każdorazowo warunkiem wystąpienia z powództwem na podstawie art. 66 k.s.h. Wspólnik dwuosobowej spółki jawnej, zainteresowany przejęciem jej majątku, może od razu wystąpić do sądu o rozwiązanie tej spółki w trybie i ze skutkami określonymi w tym drugim przepisie¹⁹. Jak wynika z przytoczonych opinii nauki, żądanie w wymienionej kwestii może być dochodzone w ramach postępowania prowadzonego na podstawie art. 63 § 1 k.s.h. (powództwo wzajemne) albo bezpośrednio w drodze odrębnego powództwa wniesionego na podstawie art. 66 k.s.h.²⁰.

Zastosowanie powołanych podstaw prawnych kształtuje się wszakże różnie w zależności od sytuacji faktycznych. Jeżeli zostało już wszczęte postępowanie o rozwiązanie spółki jawnej na mocy pierwszego z powołanych przepisów, to powództwo wniesione następnie w trybie drugiego z tych przepisów nie może być rozpoznane samodzielnie do czasu zakończenia postępowania głównego. Postępowanie dotyczące przejęcia majątku spółki powinno wówczas podlegać połączeniu z postępowaniem głównym. Ponadto, w razie wniesienia powództwa na podstawie art. 63 § 1 k.s.h. można w tym samym postępowaniu rozszerzyć jego podstawę prawną o art. 66 k.s.h. i wynikające z niego żądanie przejęcia majątku spółki. Oznacza to, że w powyższej sytuacji obydwaj wspólnicy-strony sporu mają możliwość skorzystania w tym samym postępowaniu z prawa domagania się przejęcia majątku spółki, zarzucając sobie wzajemnie ważny powód rozwiązania spółki. W zależności też od rezultatu ustaleń co do zachodzenia ważnego powodu po stronie każdego z tych wspólników, sąd zdecyduje, czy oprócz orzeczenia o rozwiązaniu spółki orzec też o przyznaniu jej majątku jednemu ze wspólników, czy też brak uzasadnienia dla orzeczenia w tej sprawie (z racji obciążenia ważnym powodem, w jednakowym stopniu, obydwu wspólników).

dr hab. Marcin Trzebiatowski

adiunkt w Katedrze Prawa Handlowego KUL Jana Pawła II

 ¹ Ustawa z 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 z późn.zm.), dalej k.s.h..

 ² M. Allerhand [w:] Kodeks handlowy. Komentarz Maurycego Allerhanda, Bielsko-Biała 1997 (przedruk), s. 167, uw. 16 do art. 118. Z. Fenichel [w:] T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, Kodeks handlowy z komentarzem, Łódź 1996 (przedruk), s. 135, uw. 5 do art. 118.

 ³ J. Szwaja [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, J. Szwaja, Kodeks handlowy. Komentarz, tom I, Warszawa 1997, s. 725; W. Pyzioł [w:] Kodeks handlowy. Komentarz (red. K. Kruczalak), Warszawa 1998, s. 168 i 172. Podobnie A. W. Wiśniewski, Prawo o spółkach. Podręcznik praktyczny. Wiadomości ogólne. Spółki osobowe, tom 1, Warszawa 1992, s. 111-112; B. Jasinkiewicz [w:] Kodeks handlowy z komentarzem (opr. zbior.), Gdańsk 1997, s. 139.

 ⁴ J. Szwaja [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych. Komentarz do artykułów 1-150, tom I, Warszawa 2006, s. 499.

 ⁵ J. A. Strzępka, E. Zielińska [w:] Kodeks spółek handlowych. Komentarz (red. J. A. Strzępka), Warszawa 2009, s. 123-124; S. Sołtysiński [w:] System prawa prywatnego. Prawo spółek osobowych (red. A. Szajkowski), tom 16, Warszawa 2008, s. 822; K. Strzelczyk [w:] J. Naworski, K. Strzelczyk, T. Siemiątkowski, R. Potrzeszcz, Komentarz do kodeksu spółek handlowych. Spółki osobowe, Warszawa 2001, s. 191.

 ⁶ S. Ciarkowski, Spółka jawna - powstanie, zarządzanie, przekształcanie. Komentarz, przykłady, wzory, Gdańsk 2007, s. 391.

 ⁷ M. Allerhand, jw., s. 173, uw. 5 do art. 121.

 ⁸ Z. Fenichel, jw., s. 135, uw. 5 do art. 118.

 ⁹ J. Szwaja, Kodeks spółek..., s. 513.

¹⁰ Jw., s. 514.

¹¹ Na tle przepisów k.s.h. - J. Jacyszyn [w:] J. Jacyszyn, S. Krześ, E. Marszałkowska-Krześ, Kodeks spółek handlowych. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 2001, s. 104, a na tle przepisów k.h. - W. Pyzioł, jw., s. 168 i 172; A. W. Wiśniewski, jw., s. 111-112.

¹² B. Jasinkiewicz, jw., s. 144.

¹³ A. Szajkowski, M. Tarska, Prawo spółek handlowych, Warszawa 2005, s. 211. W tym sensie również A. Kawałko [w:] Meritum. Prawo spółek 2006/2007 (opr. zbior.), Warszawa 2006, s. 337; J. Szczotka, Spółka jawna, Bydgoszcz-Lublin 2003, s. 122 i 126. Por. też A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych. Komentarz do artykułów 1-300 K.S.H., tom I, Warszawa 2002, s. 242.

¹⁴ E. J. Krześniak, Rozwiązanie spółki partnerskiej, PPH 2003/7/28.

¹⁵ Por. M. Rodzynkiewicz, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa 2005, s. 111 i 115.

¹⁶ Por. E. J. Krześniak, jw., s. 28.

¹⁷ Patrz przyp. 8. Tak za M. Allerhandem, choć jedynie ogólnie względem art. 63 § 2 k.s.h., K. Strzelczyk, jw., s. 192. Por. też J. Szczotka, jw., s. 126-127, wraz z cyt. tam dalszą literaturę.

¹⁸ Por. postanowienie SN z 19 grudnia 2007 r., V CSK 343/07, Lex-Temida nr 394751. Co do problemów związanych z tym swoistym „przekształceniem” spółki zob. np. R. Fronc, M. Poźniak-Niedzielska, Jeszcze o jednoosobowej spółce osobowej, PPH 2006/2/15-17.

¹⁹ Por. wyrok SN z 26 września 2007 r., IV CSK 165/07, Mon.Pr. 2007/20/1114, w tym zwłaszcza stan faktyczny sprawy rozstrzygniętej tym wyrokiem.

²⁰ Patrz przyp. 11 oraz np. M. Rodzynkiewicz, jw., s. 115-116.