Wpływ upadłości spółki osobowej na subsydiarną odpowiedzialność jej wspólników

Przyjęte rozwiązanie jest skutkiem ostatecznego przesądzenia w kodeksie spółek handlowych o odrębności podmiotowej spółki i wspólników, także w zakresie majątku. Konstatacja ta nie rozstrzyga jednak o wpływie upadłości spółki osobowej na sytuację prawną jej wspólników, zwłaszcza w świetle ich odpowiedzialności za długi jednostki organizacyjnej.

Temat ten jest interesujący teoretycznie, łącząc w sobie dwa sporne założenia - samodzielnej i odrębnej od wspólników zdolności upadłościowej spółki osobowej oraz odpowiedzialności jej wspólników, która ma charakter zastępczy względem pierwszorzędnej odpowiedzialności jednostki organizacyjnej. Także z praktycznego punktu widzenia tytułowe zagadnienie wydaje się być istotne bowiem, rozstrzygnięcie o wpływie upadłości spółki osobowej na odpowiedzialność jej wspólników zaważy na wyborze przez wierzycieli kroków prawnych, a w szczególności na przebiegu postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu. Temat ten zdążył już wzbudzić spory w doktrynie.

Postępowanie upadłościowe obejmujące likwidację majątku dłużnika

Brak automatycznego ogłoszenia upadłości wspólnika na skutek upadłości spółki prowadzi do przyjęcia koncepcji, zgodnie z którą brak jest jakiegokolwiek bezpośredniego wpływu postępowania upadłościowego spółki (w trybie likwidacyjnym) na odpowiedzialność wspólników. J. Kruczalak-Jankowska stwierdza powyższe, pisząc, iż „upadłość spółki nie wyłącza możliwości dochodzenia roszczeń od poszczególnych wspólników na zasadach ogólnych”¹. Tym samym, proces dochodzenia roszczeń wierzyciela wobec wspólników nie ulega wstrzymaniu (na podstawie art. 146 ust. 1 p.u.n.) z powodu ogłoszenia upadłości spółki. Wierzyciele mogą swobodnie egzekwować swe należności z majątków osobistych wspólników, którzy nie mogą powołać się na toczące się postępowanie upadłościowe spółki, choć to jej dług jest podstawą ich odpowiedzialności. Wierzycielowi na przeszkodzie mogą stanąć jedynie przeszkody natury praktycznej, mające swe źródło w ogólnych zasadach odpowiedzialności subsydiarnej wspólników.

Wydaje się mianowicie, iż upadłość spółki może odgrywać rolę w ocenie przesłanki bezskuteczności egzekucji z jej majątku, będącej warunkiem możliwości skierowania egzekucji do majątków wspólników. Stwierdzono w piśmiennictwie², iż nie można mówić o bezskuteczności egzekucji w przypadku postępowania upadłościowego spółki, z powodu jego wpływu na toczące się postępowania egzekucyjne. Zgodnie z art. 146 ust. 1 zd. 2 p.u.n. postępowania egzekucyjne, tak sądowe, jak i administracyjne, prowadzone przeciwko spółce zostają umorzone z mocy prawa po uprawomocnieniu się postanowienia o ogłoszeniu upadłości. Już wcześniej, bo z datą ogłoszenia upadłości, ulegają one zawieszeniu ex lege. Jako, że nie następuje ich umorzenie na podstawie art. 824 § 1 pkt 3 k.p.c., poddano w wątpliwość możliwość stwierdzenia w takiej sytuacji bezskuteczności egzekucji z majątku spółki. Koncepcja powyższa nie może się jednak ostać w obliczu powszechnego i ugruntowanego także na gruncie analogicznej normy art. 299 § 1 k.s.h. (art. 298 § 1 k.h.) sposobu wykładni przedmiotowej przesłanki. Ustalone³ poglądy doktryny i judykatury pozwalają na uznanie koncepcji, zgodnie z którą uzyskanie przez wierzyciela postanowienia komornika o umorzeniu postępowania z powodu braku majątku dłużnika nie zawsze będzie warunkiem koniecznym. Wykładnia językowa art. 31 § 1 k.s.h. wskazuje, iż dotyczy on takiej sytuacji, gdzie wiadome jest, iż ewentualna egzekucja z majątku spółki okaże się - w hipotetycznym postępowaniu egzekucyjnym (a nie „okazała się” w postępowaniu już zakończonym) - bezskuteczna. Warunek ten będzie więc spełniony także wtedy, gdy postępowanie egzekucyjne nie zostało jeszcze umorzone, czy nawet wszczęte⁴, ale istniejący stan rzeczy pozwala sądzić, iż majątek spółki okaże się niedostateczny.

W rezultacie należy stwierdzić, iż ogłoszenie upadłości spółki nie wywiera bezpośredniego wpływu na ocenę przesłanki bezskuteczności egzekucji z jej majątku. Bezskuteczność ta nie jest bowiem podstawą ogłoszenia upadłości, stąd należy odrzucić proponowaną w doktrynie tezę⁵, iż w przypadku ogłoszenia upadłości spółki obowiązek wykazania bezskuteczności egzekucji w ogóle będzie zbędny, jako że przesłanką wydania przez sąd postanowienia w sprawie będzie stwierdzenie niewypłacalności dłużnika (art. 10 p.u.n.). Fakt zaistnienia podstawy ogłoszenia upadłości wcale nie musi oznaczać, że upadły nie ma majątku wystarczającego na zaspokojenie wierzycieli. Zgodnie z art. 11 ust. 1 p.u.n., upadłość ogłasza się, gdy dłużnik nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań, a nie, gdy dłużnik nie ma majątku na ich wykonywanie. Co więcej, postępowanie upadłościowe jest szczególną postacią egzekucji, stąd zasadne wydaje się, by przesłankę z art. 31 § 1 k.s.h. oceniać także w tej perspektywie, czy upadłość doprowadzi do zaspokojenia wierzyciela. Nie można zgodzić się z koncepcją, iż ogłoszenie upadłości należy traktować tożsamo z bezskutecznością egzekucji - upadłość oznacza znaczne prawdopodobieństwo, lecz nie oczywistość nieskuteczności egzekucji z majątku spółki. Z kolei wydaje się, iż można przyjąć za dowód bezskuteczności egzekucji oddalenie przez sąd wniosku o ogłoszenie upadłości z powodu braku majątku wystarczającego na pokrycie kosztów postępowania (art. 13 ust. 1 i 2 p.u.n.) bądź umorzenie postępowania z tej przyczyny (art. 361 pkt 1 p.u.n.)⁶.

Wierzyciel, chcąc skierować egzekucję do majątku wspólnika musi - na ogólnych zasadach - wykazać, iż egzekucja z majątku spółki okazała się bezskuteczna. R. Adamus wskazuje, iż wystarczy tu „znaczne prawdopodobieństwo”⁷, choć wydaje się, iż wymagania ustawowe są bardziej restrykcyjne. Należy zwłaszcza wskazać na art. 778¹ k.p.c. Obecnie stanowi on, iż klauzula wykonalności przeciwko wspólnikowi będzie nadana na tytule egzekucyjnym wydanym przeciwko spółce „jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna, jak również wtedy, gdy jest oczywiste, że egzekucja ta będzie bezskuteczna”. Pomimo odmiennego od art. 31 § 1 k.s.h. brzmienia, nie może ulegać wątpliwości, iż przesłankę bezskuteczności egzekucji należy odczytywać jednakowo na gruncie obu aktów prawnych. Norma proceduralna służy bowiem wykonaniu normy materialnoprawnej. W konsekwencji art. 778¹ k.p.c. stanowi wskazówkę interpretacyjną dla wykładni art. 31 § 1 k.s.h. i przesądza, iż niewystarczające jest znaczne prawdopodobieństwo bezskuteczności przyszłej egzekucji, lecz konieczna jest jej oczywistość⁸.

Środki dowodowe pozostające do dyspozycji wierzyciela są różnorodne, lecz zdeterminowane specyfiką postępowania upadłościowego. Spośród najczęściej wymienianych w doktrynie instrumentów należy wskazać na wyjawienie majątku⁹ na podstawie art. 913 § 2 k.p.c. Można jednak powziąć wątpliwość, czy postępowanie to - zgodnie z art. 144 ust. 1 p.u.n. - będzie mogło być prowadzone przeciwko syndykowi, czy też należy je uznać za bezprzedmiotowe w obliczu obowiązkowego spisu inwentarza sporządzanego w toku postępowania upadłościowego. Innym wskazywanym¹⁰ dowodem jest wypis z ksiąg wieczystych, w przypadku gdy jedynym majątkiem spółki jest nieruchomość, która jest obciążona ponad swą wartość wierzytelnościami korzystającymi z pierwszeństwa zaspokojenia. Jednak należy mieć na uwadze, iż sąd może w takim wypadku oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości (art. 13 ust. 2 p.u.n.). Najwłaściwsze wydają się środki dowodowe powstające w toku postępowania upadłościowego, takie jak dowód z opinii biegłego określającej stan przedsiębiorstwa upadłego (art. 31)¹¹, dokumentacja majątku wydana przez upadłego (księgi rachunkowe, ewidencje dla celów podatkowych) - art. 57 ust. 1, wyjaśnienia upadłego dotyczące jego majątku (art. 57 ust. 2), spis inwentarza ustalający skład masy upadłości (art. 69 ust. 1 p.u.n.)¹². Zasadniczo można przyjąć, iż - w przypadku ogłoszenia upadłości z powodu nadmiernego zadłużenia (art. 11 ust. 2 p.u.n.) - bezskuteczność egzekucji najczęściej będzie miała miejsce¹³, choć oczywiście samo to nie stanowi wystarczającego dowodu w świetle art. 31 § 1 k.s.h. Takie prawdopodobieństwo jest mniejsze w przypadku ogłoszenia upadłości z powodu niewykonywania zobowiązań (art. 11 ust. 1 p.u.n.), choć przypadki zaspokojenia wierzycieli w toku postępowania upadłościowego nie będą częste.

Godne uwagi z punktu widzenia praktyki jest także to, iż postępowania sądowe w sprawie przeciwko spółce, wszczęte przed dniem ogłoszenia jej upadłości, a dotyczące wierzytelności ulegających zaspokojeniu z masy upadłości, mogą być podjęte przeciwko syndykowi tylko, gdy w postępowaniu upadłościowym wierzytelności te nie zostały umieszczone na liście wierzytelności w przewidzianym trybie (art. 145 ust. 1 p.u.n.). Uzasadnia to pozywanie wspólników obok spółki - w takim przypadku postępowanie przeciwko wspólnikom będzie toczyć się dalej, pomimo ogłoszenia upadłości spółki. Jeśli zaś wierzyciel uzyskał wyrok przeciwko syndykowi, należy go traktować na równi z tytułem egzekucyjnym wydanym przeciwko spółce w rozumieniu art. 778¹ k.p.c.

Po zakończeniu lub umorzeniu postępowania upadłościowego względem spółki wypis z listy wierzytelności zatwierdzonej przez sędziego-komisarza jest tytułem egzekucyjnym przeciwko spółce. W związku z tym, iż są nim zastępowane¹⁴ uprzednio powstałe tytuły, wniosek o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko wspólnikom na tytule egzekucyjnym wydanym przeciwko spółce może dotyczyć tylko wypisu z listy wierzytelności. Nie dotyczy to odsetek za okres po ogłoszeniu upadłości, gdzie - z uwagi na nieobjęcie ich listą wierzytelności - dopuszcza się¹⁵ egzekucję na podstawie uprzedniego tytułu egzekucyjnego.

Reasumując, w przypadku upadłości obejmującej likwidację majątku, a także - jak się wydaje - układu likwidacyjnego, całkowita odrębność podmiotowa spółki i wspólników może rodzić jedynie praktyczne komplikacje, także te związane z koniecznością uwzględniania w postępowaniu upadłościowym spółki kwot uzyskanych przez wierzycieli w toku postępowań egzekucyjnych toczących się przeciwko wspólnikom. Z drugiej strony, kwoty uzyskane w toku postępowania upadłościowego spółki zmniejszają zakres odpowiedzialności jej wspólników. Ta wzajemna zależność może przyczynić się do skomplikowania i wydłużenia obu postępowań, lecz poza tą okolicznością brak jest wpływu upadłości likwidacyjnej spółki na sytuację prawną wspólników względem wierzycieli jednostki organizacyjnej w zakresie wykraczającym poza rozliczenia ściąganego zadłużenia i kwestie związane z dowodzeniem bezskuteczności egzekucji.

Postępowanie upadłościowe z możliwością zawarcia układu - spory w doktrynie

Drugim trybem postępowania upadłościowego jest upadłość z możliwością zawarcia układu. Także tu należy przyjąć, iż ogłoszenie upadłości spółki nie pociąga za sobą upadłości jej wspólników¹⁶, choć może ją poprzedzać. W szczególności trzeba przyjąć, iż postępowanie upadłościowe obejmujące zawarcie układu z wierzycielami nie stanowi wystarczającego dowodu bezskuteczności egzekucji. Należy zwłaszcza zwrócić uwagę, że postępowanie upadłościowe z możliwością zawarcia układu prowadzi się, gdy zostało uprawdopodobnione, iż doprowadzi ono do zaspokojenia wierzycieli w większym stopniu, niżby to miało miejsce w upadłości likwidacyjnej (art. 14 ust. 1 p.u.n.). Można natomiast powziąć wątpliwości w odniesieniu do kwestii wpływu układu spółki zawartego z wierzycielami na zakres odpowiedzialności wspólników.

Prawo upadłościowe i naprawcze zawiera w art. 270 ust. 1 przykładowy katalog propozycji restrukturyzacyjnych. W szczególności mogą one obejmować zmniejszenie sumy długów (art. 270 ust. 1 pkt 3), jak i ustalenie nowych terminów płatności (art. 270 ust. 1 pkt 1 i 2 p.u.n.). W piśmiennictwie zarysowały się dwa poglądy odmiennie ujmujące wpływ układu spółki osobowej o wskazanych postanowieniach na odpowiedzialność wspólników. Po pierwsze - Z. Miczek wskazał¹⁷, iż art. 31 § 1 k.s.h. ma, względem art. 291 p.u.n. („układ nie narusza praw wierzyciela wobec poręczyciela upadłego oraz współdłużnika...”), charakter lex specialis. Ma to przemawiać za skutecznością układu spółki dla odpowiedzialności wspólników. Wierzyciel mógłby dochodzić roszczeń od wspólników tylko pod warunkiem niewykonania układu i tylko w zakresie postanowień układu, a więc z uwzględnieniem zmniejszenia sumy długów, odroczenia płatności itp. Uzasadnieniem wskazanej tezy jest poczynione założenie¹⁸, iż z chwilą ogłoszenia upadłości nie może się zrealizować przesłanka bezskuteczności egzekucji, bowiem postępowania egzekucyjne prowadzone przeciwko spółce zostają umorzone z chwilą uprawomocnienia się postanowienia zatwierdzającego układ, a istniejące tytuły tracą z mocy prawa wykonalność (art. 295 ust. 1 p.u.n.).

Jednak - jak już wskazano w rozważaniach odnoszących się do postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku upadłego - niemożność przeprowadzenia postępowania egzekucyjnego przeciwko spółce nie zamyka wierzycielowi drogi do wykazania przesłanki bezskuteczności egzekucji z majątku jednostki organizacyjnej. Analogicznie - mimo zawieszenia postępowań egzekucyjnych z dniem ogłoszenia upadłości (art. 140 ust. 1 p.u.n.) i ich umorzenia z datą prawomocności postanowienia o zatwierdzeniu układu (art. 295 § 1 p.u.n.) - wierzyciel może wykazywać bezskuteczność egzekucji na zasadach ogólnych, choć może napotkać poważne trudności dowodowe. Przemawia to za odrzuceniem przywołanego argumentu mającego świadczyć za zaproponowaną teorią odpowiedzialności wspólników za wykonanie układu, która spotkała się także z dalszą krytyką.

Drugi pogląd - zakładający brak wpływu układu spółki osobowej na odpowiedzialność ich wspólników - znajduje swe oparcie w brzmieniu art. 291 p.u.n., zgodnie z którym układ nie ma wpływu na prawa wierzyciela względem współdłużnika upadłego. W szczególności R. Adamus wskazuje¹⁹, iż to przepisy prawa upadłościowego i naprawczego mają charakter lex specialis względem regulacji kodeksu spółek handlowych, a zatem - wobec braku wyłączenia w samym art. 291 p.u.n. - prawa wierzyciela względem wspólników (współdłużników na mocy art. 22 § 2 k.s.h.) nie ulegają zmianie. W konkluzji, powołany autor podnosi, iż na skutek zatwierdzenia układu przez sąd upadłościowy (gdy jego postanowienia przewidują umorzenie części długu) „co do umorzonej części wierzytelności spółki jawnej pojawi się możliwość poszukiwania zaspokojenia z majątku wspólnika”²⁰, zaś w uwagach końcowych pada stwierdzenie, iż „wierzyciel może poszukiwać zaspokojenia od wspólnika jawnego według pierwotnej wysokości zobowiązania spółki”²¹.

Charakter prawny odpowiedzialności wspólnika spółki osobowej

Należy się zgodzić, iż art. 291 p.u.n. nie doznaje żadnej modyfikacji z uwagi na obowiązywanie względem wspólników zasady subsydiarności. Jednakże szczegółowa argumentacja, a zwłaszcza wysunięte wnioski, mogą budzić wątpliwości. Ich zasadniczym źródłem jest konstatacja, iż „wspólnik spółki jawnej jest niewątpliwie współdłużnikiem spółki jawnej”²². Autor przeszedł nad tym zagadnieniem do porządku dziennego, nie poświęcając mu należytej uwagi, poprzestając jedynie na odesłaniu do przepisów k.c. o solidarności. Tymczasem specyfika sytuacji prawnej wspólników względem spółki i jej wierzycieli w obliczu odrębnej podmiotowości prawnej jednostki organizacyjnej w istotny sposób wpływa na ocenę tego, jaki charakter prawny ma odpowiedzialność wspólnika i jakie są tego konsekwencje.

Więzy solidarności pomiędzy spółką i jej wspólnikami mają swe źródło w przepisie ustawy (art. 22 § 2 w związku z art. 369 k.s.h.). Zobowiązanie solidarne jest stosunkiem prawnym, w którym nastąpiło zwielokrotnienie elementów dłużnych²³ - kodeks cywilny posługuje się pojęciem dłużników solidarnych (współdłużników). Jest wielu dłużników, każdy z osobna zobowiązany jest do spełnienia jednego (wspólnego dla wszystkich) świadczenia na rzecz jednego wierzyciela. Dla pełnego przeniesienia tak opisanej konstrukcji na pole spółek osobowych konieczne byłoby uznanie każdego ze wspólników za dłużnika związanego węzłem obligacyjnym z wierzycielem. Zobowiązanie musiałoby być zaciągane wspólnie przez spółkę i wspólników. Uznanie odrębnej od wspólników podmiotowości prawnej jednostki organizacyjnej wymusza modyfikację klasycznie ujmowanej teorii solidarnej odpowiedzialności wspólników. W tym świetle ich odpowiedzialność zostaje wyłączona poza ramy stosunku zobowiązaniowego, nie są oni stronami czynności prawnej i nie są związani węzłem obligacyjnym z wierzycielem. Spółka jest jedynym dłużnikiem, wspólnicy zaś są podmiotami odpowiedzialnymi za cudzy dług, przy czym prawnym źródłem ich odpowiedzialności jest ustawa i sam fakt członkostwa w spółce, a nie udział w zaciągnięciu zobowiązania spółki. Solidarna odpowiedzialność członków jednostki organizacyjnej wraz z nią wykracza poza tradycyjne ramy stosunku zobowiązaniowego obejmującego stronę wierzycielską i dłużną²⁴.

Nie można jednakże zlekceważyć tego, iż więzy solidarności pomiędzy spółką i wspólnikami są kwestią normatywną (art. 22 §2 k.s.h.), a wiele cech solidarności zaznacza swą obecność. Istnieje wielość podmiotów odpowiedzialnych, względem których wierzyciel może skierować roszczenia wedle swego wyboru ograniczonego jednak zasadą subsydiarności. Zaspokojenie wierzyciela z majątku jednego podmiotu odpowiedzialnego zwalnia pozostałe. Z uwagi na jedynie jednego dłużnika, bardziej precyzyjnym określeniem w tym przypadku byłby zwrot „solidarność odpowiedzialności” w miejsce „solidarności dłużników”. Na podobną sytuację w przypadku m.in. art. 881 k.c. zwracała już uwagę E. Łętowska²⁵. Zgodnie z powołaną normą, poręczyciel jest odpowiedzialny jak współdłużnik solidarny (nie jest nim, a jedynie odpowiada jakby był dłużnikiem solidarnym). Doktryna przyjęła²⁶ na gruncie powołanej normy koncepcję dwóch węzłów solidarności, z których pierwszy istnieje między dłużnikiem a poręczycielami, drugi - między samymi już współporęczycielami. Jak się wskazuje, jedynym celem pierwszego węzła jest wzmocnienie pozycji wierzyciela poprzez umożliwienie mu pozywania dowolnie wybranej osoby i dochodzenia od niej należności. Wydaje się, iż jest to opis, który można skutecznie odnieść do konstrukcji z art. 22 § 2 k.s.h. Spółka jest jedynym dłużnikiem, a solidarna odpowiedzialność wspólników ze spółką stanowi wyraz jej gwarancyjnego charakteru jako dodatkowego wzmocnienia ochrony wierzyciela. Realizuje się ona przez swobodę wierzyciela (ograniczoną zasadą subsydiarności) w wyborze, osób przeciwko którym może podjąć kroki prawne (art. 366 § 1 k.c.).

Koncepcja dwóch węzłów solidarności składających się na konstrukcję odpowiedzialności za zobowiązania spółki osobowej prowadzi w konsekwencji do jedynie odpowiedniego stosowania przepisów kodeksu cywilnego o solidarności, czego normatywną podstawą jest art. 2 k.s.h. W przypadku spółki osobowej nie sposób uznać, iż odpowiedzialność wspólników może istnieć niezależnie od długu spółki, mimo wygaśnięcia tego ostatniego. Ich odpowiedzialność wynika z faktu pozostawania członkami jednostki organizacyjnej, a zatem jej istnienie musi być uznane za prostą konsekwencję odpowiedzialności spółki osobowej. Solidarność bierna wspólników wprowadzona w art. 22 § 2 k.s.h. nie ma materialnej przyczyny, takiej jak choćby zaciągnięcie zobowiązania dotyczącego wspólnego mienia (art. 370 k.c.). Jest uzasadniona wyłącznie formalnie w postaci konieczności wzmocnienia pozycji wierzyciela w procesie realizacji przysługujących mu roszczeń. Charakter gwarancyjny i ratio legis konstrukcji, jaką jest zabezpieczenie interesów kontrahentów ułomnej osoby prawnej, przemawiają za uznaniem akcesoryjnego charakteru odpowiedzialności wspólników²⁷ - nie może ona istnieć w oderwaniu od długu spółki. Istnieje jeden dług, a odpowiedzialność wspólników idzie za nim, jest gwarancją jego pokrycia, nie może przekraczać jego wysokości, może być realizowana dopiero w drugiej kolejności względem odpowiedzialności spółki. Ma swoje źródło poza stosunkiem zobowiązaniowym, jest gwarancją ochrony interesów wierzyciela wpisaną w konstrukcję spółki osobowej.

Pośredni wpływ układu spółki osobowej na odpowiedzialność jej wspólników

Ustalenia R. Adamusa²⁸ w zakresie tzw. zasady reprezentacji dłużników solidarnych nie rozstrzygają o znaczeniu akcesoryjnego charakteru odpowiedzialności wspólników dla określenia skutków układu spółki osobowej. Zgodnie z zasadą akcesoryjności, o zakresie odpowiedzialności wspólnika rozstrzyga każdoczesny zakres zobowiązania spółki (por. art. 879 § 1 k.c.). Wspólnik nie zobowiązał się do spełnienia zobowiązania spółki w jej pierwotnej wysokości, a żaden przepis kodeksu spółek handlowych także nie petryfikuje odpowiedzialności w dacie zaciągnięcia zobowiązania. Tym samym, jest ona prostą konsekwencją istnienia odpowiedzialności spółki w danym momencie czasowym i w określonej wysokości.

Przyjęcie, iż wierzycielom przysługują roszczenia względem wspólników w pierwotnej wysokości roszczeń spółki, stoi w sprzeczności z zasadą akcesoryjnej i gwarancyjnej odpowiedzialności wspólnika. Odpowiedzialność subsydiarna w spółkach osobowych ze swej istoty może dotyczyć jedynie długów zmniejszonych postanowieniami układu jednostki organizacyjnej. Takie rozstrzygnięcie nie pozostaje przy tym w sprzeczności z art. 291 p.u.n. Zgodnie z powołaną normą, układ nie narusza praw wierzyciela wobec współdłużnika i w istocie rzeczy prawa wierzyciela nie są naruszone. W proponowanej koncepcji układ nie modyfikuje charakteru odpowiedzialności wspólnika, a jedynie zmniejsza wysokość długu obciążającego spółkę, za który wspólnik jest odpowiedzialny jako za dług cudzy. Prawa wierzyciela nie ulegają uszczupleniu, bowiem nigdy mu nie przysługiwały roszczenia przeciwko wspólnikowi o zapłatę zobowiązania spółki w jej pierwotnej wysokości, a jedynie w takiej wysokości, jaka w danej chwili obciąża spółkę. Co charakterystyczne, to właśnie teoria utrzymania odpowiedzialności wspólników w pierwotnej wysokości określa skutek układu w sposób sprzeczny z art. 291 p.u.n. Koncepcja ta w sposób istotny modyfikuje odpowiedzialność wspólnika, odrywa ją od zobowiązania spółki, narusza jej akcesoryjny, gwarancyjny i subsydiarny charakter. Rzecz jasna, dla wierzyciela jest to zmiana in plus, jednakże nie znajduje ona podstawy prawnej.

W konsekwencji należy stwierdzić, iż ogłoszenie upadłości spółki osobowej nie ma bezpośredniego wpływu na odpowiedzialność wspólników także w przypadku upadłości z możliwością zawarcia układu. Wierzyciel może dochodzić swych roszczeń od wspólników na dotychczasowych zasadach. W praktyce jednakże będzie to niezwykle trudne z uwagi na konieczność wykazania przesłanki bezskuteczności egzekucji²⁹. Jak już wskazano, ogłoszenie upadłości nie stanowi dowodu oczywistej bezskuteczności hipotetycznej egzekucji z majątku spółki. Mając przy tym na uwadze, iż tryb układowy postępowania znajdzie zastosowanie w sytuacji gdy przyczyni się on do zaspokojenia w większym stopniu niż w trybie likwidacyjnym, a istnieje pewność co do wykonania układu (art. 14 ust. 1 i 2 p.u.n.), wierzyciel może stanąć w obliczu trudności z wykazaniem przesłanki bezskuteczności egzekucji. Z chwilą uprawomocnienia się zatwierdzenia układu przez sąd, prawa wierzyciela nie ulegają zmianie - dalej może on dochodzić od wspólników roszczeń na dotychczasowych zasadach. Oznacza to, iż może żądać od wspólników tylko tyle, ile może żądać od samej spółki. Odpowiedzialność wspólników zamyka się w wysokości aktualnych zobowiązań spółki, a więc w takiej, jaka została ustalona na mocy postanowień układu. W dalszym ciągu zastosowanie ma zasada subsydiarności, a przesłankę bezskuteczności egzekucji należy oceniać według zmniejszonej sumy długów. Ponownie, możliwość zrealizowania roszczeń na etapie postępowania egzekucyjnego stoi pod dużym znakiem zapytania, jako że zatwierdzenie układu jest równoznaczne ze stwierdzeniem przez sąd, iż niewykonanie układu nie jest oczywiste (art. 288 ust. 1 p.u.n.) - trudno więc przyjąć, iż oczywista jest bezskuteczność hipotetycznej egzekucji.

W przypadku układu obejmującego ustalenie nowych terminów spłaty zadłużenia, będą się one odnosić także do wspólników. W układzie spółka osobowa-wspólnicy jest wyłącznie jeden dług i to w odniesieniu do niego należy jednorazowo oceniać kwestię wymagalności roszczeń. Tym samym, odroczone terminy spłaty zobowiązań spółki będą pośrednio skutkować względem wspólników w ten sposób, iż wyłączają możliwość zaistnienia przesłanki bezskuteczności egzekucji - nie jest dopuszczalne jej stwierdzenie, w sytuacji gdy egzekucja przeciwko jednostce organizacyjnej byłaby przedwczesna³⁰.

Z chwilą uprawomocnienia się postanowienia zatwierdzającego układ tytuły wykonawcze i egzekucyjne, stanowiące podstawę postępowań egzekucyjnych i zabezpieczających przeciwko spółce, tracą wykonalność (art. 295 ust. 1 p.u.n.). Jednak - w świetle art. 296 p.u.n. - należy raczej uznać, iż tracą one moc³¹, a tym samym znika możliwość uzyskania na takim tytule klauzuli wykonalności przeciwko wspólnikowi. Jest to tym bardziej uzasadnione, iż dotychczasowe tytuły opiewają na pierwotną wysokość zobowiązania, bez zmian wprowadzonych układem. Właściwe będzie więc nadawanie klauzuli wykonalności przeciwko wspólnikowi na wyciągu z listy wierzytelności z załączonym wypisem prawomocnego postanowienia zatwierdzającego układ, jednakże dopiero z chwilą gdy nastąpiło naruszenie postanowień układu przez spółkę³². Z chwilą prawomocnego uchylenia układu wyciąg z listy wierzytelności traci moc.

Restytucja zakresu odpowiedzialności na skutek uchylenia układu

Należy w tym miejscu zasygnalizować, iż akcesoryjność odpowiedzialności wspólnika spółki osobowej nie jest ograniczona zasadą analogiczną do art. 879 §2 k.c. - czynność prawna dokonana przez dłużnika z wierzycielem nie może zwiększyć zobowiązania poręczyciela. W przypadku poręczenia, złożone zostało oświadczenie woli poręczyciela w określonej dacie i w określonym stanie zadłużenia dłużnika głównego. W przypadku wspólników spółek osobowych brak jest takiego oświadczenia woli. Odpowiedzialność ma swoje źródło w ustawie i pozostaje konsekwencją odpowiedzialności jednostki organizacyjnej. W efekcie, odpowiedzialność wspólników za zmniejszoną sumę zadłużenia spółki także nie ulega petryfikacji. W sytuacji uchylenia układu, gdy upadła spółka osobowa nie wykonuje jego postanowień, bądź gdy niewykonanie układu jest oczywiste (art. 302 ust. 1 p.u.n.), sąd jednocześnie zmienia dotychczasowe postanowienie o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu na postanowienie o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego.

Od chwili uprawomocnienia się wskazanego postanowienia, wierzyciele dochodzą swych roszczeń od upadłego w ich pierwotnej wysokości (art. 305 ust. 1 p.u.n.). Z datą uprawomocnienia się postanowienia o uchyleniu układu zostaje przywrócona pierwotna wysokość zadłużenia spółki (z uwzględnieniem kwot wpłaconych na podstawie układu), a tym samym odpowiedzialność wspólników rozciąga się na zobowiązania spółki w ich odnowionej wysokości. Po raz kolejny należy podkreślić, iż reguły odpowiedzialności wspólników nie ulegają tu żadnej zmianie - wspólnicy są odpowiedzialni do wysokości aktualnego zadłużenia spółki. Nie jest więc tak, iż „brak jest podstawy prawnej, z której można by wywieść tezę, że w takim przypadku odżywa również odpowiedzialność wspólnika jawnego”³³. Charakter, zasady i kształt odpowiedzialności wspólnika nie ulegają zmianie w toku całego postępowania upadłościowego spółki, a restytucja zakresu odpowiedzialności wspólnika do wysokości powiększonych zobowiązań spółki znajduje swoje uzasadnienie w zasadzie akcesoryjności.

Dalsze argumenty, układ spółki a układ wspólnika

R. Adamus wskazał³⁴ ponadto na szereg argumentów natury logicznej przemawiających przeciwko tezie o skutku częściowego umorzenia zadłużenia w układzie spółki dla zakresu odpowiedzialności wspólników. Warto odnieść się przynajmniej do niektórych z nich, mimo iż prezentowana koncepcja zakłada jedynie pośredni wpływ układu spółki na odpowiedzialność jej wspólników na podstawie ogólnych zasad odpowiedzialności subsydiarnej, a więc pozostaje w zgodzie z art. 291 p.u.n.

Faktem jest, iż układ spółki dotyczy tylko jej majątku, a nie majątków wspólników³⁵. W postępowaniu upadłościowym spółki nie następuje zaspokojenie wierzycieli z majątków wspólników, co może nastąpić w drodze odrębnych postępowań egzekucyjnych lub upadłościowych. Jednak dochodzenie przeciwko wspólnikom roszczeń, mających swe oparcie w art. 22 § 2 k.s.h., dotyczy zawsze zobowiązań spółki. Jeśli więc zmianie ulega wysokość zadłużenia jednostki organizacyjnej, musi ona zostać uwzględniona w postępowaniach toczonych przeciwko wspólnikom, którzy są odpowiedzialni za dług cudzy (w jego aktualnej wysokości), nie zaś za dług własny. Dotyczy to każdej formy modyfikacji zobowiązań spółki, w tym układu, zwolnienia z długu, odnowienia, potrącenia itp.

Poważne wątpliwości budzi stwierdzenie, iż „odpowiedzialność subsydiarna, o której mowa w art. 31 § 1 k.s.h., nie ma zastosowania w stosunkach wewnętrznych, w których odpowiedzialność wobec wspólnika-wierzyciela ze stosunku wewnętrznego, oparta o art. 22 § 2 k.s.h., musi uwzględniać udział w stratach spółki. Nie wydaje się być jednak dostatecznie uzasadnione różnicowanie skutków układu w zależności od tego, czy wierzytelność dotyczy sfery zewnętrznej, czy sfery wewnętrznej stosunku spółki”³⁶. Nie jest tak, że zobowiązania wewnętrzne są objęte normą art. 22 § 2 k.s.h., a wyłączona w stosunku do nich jest jedynie zasada subsydiarności z art. 31 § 1 k.s.h. Obie normy są ze sobą nierozerwalnie powiązane i muszą być interpretowane łącznie. Długi spółki wynikające z jej sfery wewnętrznej nie są zobowiązaniami, o których mowa w art. 22 § 2 k.s.h. Pozostali wspólnicy nie są odpowiedzialnymi za długi spółki względem jednego z nich wynikające ze stosunku wewnętrznego (przykładowo: zobowiązania z tytułu wypłaty zysku [art. 52 § 1 k.s.h.] czy odsetek od udziału kapitałowego [art. 53 k.s.h.]), w takim przypadku odpowiedzialna jest wyłącznie jednostka organizacyjna. Czym innym jest sytuacja, w której wierzycielem spółki jest wspólnik, lecz zobowiązanie ma charakter zewnątrzspółkowy. Taki wspólnik jest traktowany jak każdy inny wierzyciel spółki i może dochodzić od niej wykonania zobowiązania w pełnej wysokości, zaś kierując roszczenia do subsydiarnie odpowiedzialnych wspólników musi uwzględnić własny udział. Pośrednie skutki układu dotyczą go tak samo, jak innych wierzycieli.

W przypadku zawarcia przez spółkę i wspólnika własnych układów o różnej treści nie następuje „dylemat, np. co do zakresu odpowiedzialności wspólnika jawnego”³⁷. Układ spółki osobowej zmniejszając kwotę długów powoduje zmniejszenie zobowiązań wspólnika płynących z tego tytułu, co powinno znaleźć odzwierciedlenie w listach wierzytelności w postępowaniu upadłościowym wspólnika. Układ wspólnika może dokonać dalszego ograniczenia zadłużenia, które będzie jednak skuteczne już tylko względem niego, a nie względem spółki i pozostałych wspólników (art. 291 p.u.n.), jako że odpowiedzialność spółki nie jest akcesoryjna względem odpowiedzialności wspólnika, a odpowiedzialność jednego wspólnika nie jest akcesoryjna względem odpowiedzialności drugiego. Wyłącznie szczególna pozycja spółki osobowej oparta na koncepcji podwójnego węzła solidarności uzasadnia przypisanie układowi jednostki organizacyjnej pośredniego skutku dla odpowiedzialności wspólników.

Istotny problem praktyczny pojawia się jednak w rzadkiej sytuacji, w której układ wspólnika poprzedzi układ spółki osobowej. Postanowienia układowe zmniejszające zadłużenie spółki winny odnieść skutek względem odpowiedzialności wspólnika, jednakże nie jest możliwa zmiana układu z tej przyczyny (art. 301 p.u.n.). W rezultacie, układ wspólnika obejmuje wierzytelności, które utraciły swą materialnoprawną podstawę. W takiej sytuacji wspólnik winien samodzielnie uwzględnić postanowienia układu dotyczącego spółki, nie można bowiem obciążyć go obowiązkiem spłacania długów w stopniu przekraczającym zakres jego odpowiedzialności. Dokonana w ten sposób zmiana sposobu wykonywania własnego układu nie stanowi podstawy jego uchylenia. Ewentualna egzekucja wszczęta przez wierzyciela na podstawie listy wierzytelności z załączonym wypisem prawomocnego postanowienia zatwierdzającego układ jest niedopuszczalna. Upadły wspólnik może jej skutecznie przeciwdziałać zażaleniem na postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności, a następnie powództwem przeciwegzekucyjnym na podstawie art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.

Prezentowana teoria pośredniego wpływu układu spółki osobowej na zakres odpowiedzialności wspólnika nie różnicuje także pozycji wspólnika w zależności od trybu postępowania upadłościowego³⁸. W obu przypadkach prawa wierzyciela i odpowiadające im zasady odpowiedzialności wspólników nie ulegają żadnej zmianie. W obu też przypadkach zmiany wysokości zobowiązań spółki muszą być uwzględniane w toku dochodzenia roszczeń przeciwko wspólnikom - dotyczy to tak zmian wynikających z zaspokajania się wierzycieli w toku likwidacji majątku upadłej spółki, jak i umorzenia części zadłużenia na mocy postanowień układu.

Uwagi końcowe

Przyjęcie koncepcji braku wpływu układu spółki osobowej na zakres odpowiedzialności wspólników w teorii zwiększałoby szansę na skuteczne przeprowadzenie postępowania upadłościowego spółki. Wierzyciele - mając gwarancję zaspokojenia się z majątków wspólników w pierwotnej wysokości zobowiązań - godziliby się na daleko idące ustępstwa względem spółki, ułatwiając w konsekwencji wykonanie układu. Jednak wierzyciele de facto nie czyniliby żadnych ustępstw, mając możliwość skierowania roszczeń w niezmienionej postaci do wielu innych podmiotów. Nawet najkorzystniejszy układ spółki z wierzycielami mógłby w konsekwencji prowadzić do ustania jej bytu prawnego, jako że rośnie szansa, iż jeden ze wspólników okaże się niewypłacalny, zaś upadłość wspólnika pociąga za sobą rozwiązanie spółki (art. 58 pkt 4 k.s.h.). Z kolei, przyjęcie, iż układ odniesie skutek także względem wspólników, może w praktyce oznaczać znaczące ograniczenie skuteczności postępowania upadłościowego obejmującego układ z wierzycielami prowadzonego wobec spółki osobowej. Jej wierzyciele nie mieliby interesu w wyrażeniu zgody na propozycje restrukturyzacyjne, w sytuacji gdy ograniczają one kompetencje wobec wspólników - jeżeli ci ostatni dysponowaliby majątkiem o istotnej wartości w zestawieniu z zadłużeniem spółki. Te wnioski wskazują, iż być może pożądana byłaby konstrukcja bliżej wiążąca osoby odpowiedzialnych wspólników z postępowaniem upadłościowym spółki, której członkami pozostają.

Szczegółowa analiza charakteru subsydiarnej odpowiedzialności wspólników spółek osobowych i właściwe określenie jej istoty, jako ustawowej gwarancji zaspokojenia roszczeń wierzyciela względem spółki, a nie odrębnego stosunku obligacyjnego, przemawia za postawieniem następujących tez:

- upadłość spółki osobowej (tak likwidacyjna, jak i układowa) nie wywołuje żadnych bezpośrednich skutków dla odpowiedzialności wspólników rozumianych jako modyfikacja praw przynależnych wierzycielowi względem odpowiedzialnego wspólnika,

- upadłość spółki osobowej (tak likwidacyjna, jak i układowa) nie oznacza bezskuteczności egzekucji w rozumieniu art. 31 §1 k.s.h., która musi być wykazana przez wierzyciela dla sięgnięcia do majątku wspólnika; jednak postępowanie upadłościowe - w zależności od jego trybu i konkretnego przypadku - może ułatwić wierzycielowi wykazanie wskazanej przesłanki (zasadniczo upadłość likwidacyjna), bądź też utrudnić taką możliwość (zasadniczo upadłość układowa),

- układ spółki osobowej wpływa pośrednio na zakres odpowiedzialności wspólników zmniejszając go (w przypadku zmniejszenia sumy długów, odnowienia, bądź innych zbliżonych postanowień układu) lub czasowo wyłączając możliwość skierowania egzekucji do ich majątku (odroczenie terminów spłaty zadłużenia).

Jak wynika z powyższego zestawienia, mimo iż układ nie narusza praw wierzycieli względem współdłużników (art. 291 p.u.n.), jego praktyczne skutki mogą mieć dla nich istotne znaczenie. Powinny być uwzględnione przez wierzycieli - przy podejmowaniu kroków prawnych przeciwko wspólnikom, a przede wszystkim przy ustalaniu postanowień układowych.

dr Aleksander Jerzy Witosz

radca prawny

 

¹ J. Kruczalak-Jankowska, Zdolność upadłościowa wspólników osobowych spółek handlowych w świetle prawa upadłościowego i naprawczego, Przegląd Prawa Handlowego 2003/5, s. 36. Por. M. Jasiakiewicz, Sytuacja prawna wspólników osobowej spółki handlowej w razie jej upadłości, Rejent 2003/6, s. 85.

² Z. Miczek, Wpływ ogłoszenia upadłości spółki jawnej na odpowiedzialność jej wspólników za zobowiązania spółki [w:] Kodeks spółek handlowych po pięciu latach (praca zbiorowa), Wrocław 2006, s. 373; Por. M. Szwanenfeld, glosa do postanowienia Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 14 maja 2003r. (I ACz 984/03), Monitor Prawniczy, 2004/12, s. 568.

³ Zamiast wielu: J. Jacyszyn [w:] J. Jacyszyn, S. Krześ, E. Marszałkowska-Krześ: Kodeks spółek handlowych. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 2001, s. 71.

⁴ Por. wyrok SA w Łodzi z 5 października 1994 r., I ACr 470/94, Prawo Gospodarcze 1995/6/28.

⁵ S. Sołtysiński [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja: Komentarz KSH, tom I, Warszawa 2001, s. 283.

⁶ Por. P. Jamorski, Odpowiedzialność członków zarządu spółki z o.o. na podstawie art. 299 KSH, Monitor Prawniczy 2002/14, s. 646.

⁷ R. Adamus: Skutki układu spółki jawnej zawartego w postępowaniu upadłościowym albo naprawczym dla praw wierzycieli wobec wspólników spółki jawnej, Rejent 2007/6, s. 44.

⁸ Por. M. Szwanenfeld, Glosa..., op. cit., s. 567. Por. postanowienie SA w Poznaniu z 16 czerwca 1992 r., I ACz 183/92, publ. OSA 1993/4/28.

⁹ A. Kidyba, Komentarz do Kodeksu spółek handlowych, tom I, wyd. III, Zakamycze 2005, s. 1324.

¹⁰ Por. orzeczenie SN z 9 czerwca 1937 r., I C 1927/36, OSN 1938/4/184.

¹¹ Opinia może w szczególności dotyczyć finansów przedsiębiorstwa, stosunku aktywów do pasywów, tego, czy majątek upadłego wystarczy na pokrycie kosztów postępowania. Por. S. Ociessa, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz (pod red. A. Witosza), Warszawa 2007, s. 67.

¹² Należy mieć jednak na uwadze, iż co do majątku objętego spisem inwentarza brak jeszcze pewności, iż stanowi on masę upadłości, gdyż wierzyciele mogą domagać się wyłączenia majątku na podstawie art. 70-74 p.u.n. Tak D. Chrapoński, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz (pod red. A. Witosza), Warszawa 2007, s. 112.

¹³ Por. Z. Miczek, Wpływ..., op. cit., s. 370.

¹⁴ A. Jakubecki [w:] A. Jakubecki, F. Zedler: Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Zakamycze 2006, s. 758.

¹⁵ A. Jakubecki, Prawo..., op. cit., s. 759.

¹⁶ Por. Z. Miczek, Wpływ..., op. cit., s. 372-373.

¹⁷ Z. Miczek, Wpływ..., op. cit., s. 374.

¹⁸ Z. Miczek, Wpływ..., op. cit., s. 373.

¹⁹ R. Adamus, Skutki..., op. cit., s. 43.

²⁰ R. Adamus, Skutki..., op. cit., s. 48.

²¹ R. Adamus, Skutki..., op. cit., s. 49.

²² R. Adamus, Skutki..., op. cit., s. 42.

²³ A. Klein, Istota solidarności biernej a stosunki prawne odpowiedzialności [w:] Studia z prawa zobowiązań (pod red. Z. Radwańskiego), Warszawa-Poznań 1979, s. 208 i nast.

²⁴ „Odpowiedzialność subsydiarna modyfikuje nieco zasadę odpowiedzialności solidarnej” - A. Kidyba, Komentarz..., tom I, wyd. III, op. cit., s. 196.

²⁵ E. Łętowska [w:] System prawa cywilnego. Prawo zobowiązań - część ogólna, tom III, cz. 1, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1981, s. 316.

²⁶ A. Szponar, Wstąpienie w prawa zaspokojenia wierzyciela, Zakamycze 2000, s. 84 i nast.

²⁷ Tak też: J. Jacyszyn, Kodeks..., op. cit., s. 233; Ł. Błaszczak [w:] Pozycja handlowej spółki osobowej w procesie cywilnym, Toruń 2006, s. 302; A. Herbet, Odpowiedzialność wspólników za zobowiązania handlowych spółek osobowych - zagadnienia materialno prawne, Rejent, 2003/6, s. 52. Podobnie przyjmuje się w prawie niemieckim - E. J. Krześniak, Spółka partnerska w systemie prawa niemieckiego i prawa amerykańskiego, Zakamycze 2003, s. 112.

²⁸ R. Adamus, Skutki..., op. cit., s. 40, 42.

²⁹ M. Szwanenfeld [w:] glosa..., op. cit., s. 568; pisze wręcz - gdy spółka wykonuje postanowienia układu - o braku takiej możliwości.

³⁰ Por. Z. Miczek, Wpływ..., op. cit., s. 374.

³¹ Tak M. Szwanenfeld, Glosa..., op. cit., s. 569.

³² F. Zedler, Prawo..., op. cit., s. 835.

³³ R. Adamus, Skutki..., op. cit., s. 46.

³⁴ R. Adamus, Skutki..., op. cit., s. 42 i nast.

³⁵ S. Gurgul, Prawo upadłościowe i układowe. Komentarz, Warszawa 2000, s. 774, 817.

³⁶ R. Adamus, Skutki..., op. cit., s. 44-45. Wydaje się przy tym, iż autor błędnie powołał się na S. Sołtysińskiego, który stwierdził wyraźnie ([w:] Komentarz KSH, tom I, op. cit., s. 237), iż „odpowiedzialność wspólnika z art. 22 § 2 k.s.h. nie obejmuje zobowiązań spółki w stosunkach wewnętrznych między spółką a wspólnikiem oraz między wspólnikami”.

³⁷ R. Adamus, Skutki..., op. cit., s. 46.

³⁸ Taki argument wysuwa R. Adamus, Skutki..., op. cit., s. 46.