Ograniczenia pełnienia funkcji członka organu spółki kapitałowej

Obowiązujące przepisy wprowadzają istotne ograniczenia prawne dotyczące możliwości pełnienia funkcji członka organu spółki kapitałowej. Podstawowe ograniczenia zawarte są w art. 18 § 1 k.s.h., w myśl którego członkiem zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidatorem w spółce kapitałowej może być wyłącznie osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych. Ze sformułowania tego wynika, iż członkiem wymienionych organów spółki kapitałowej może być wyłącznie osoba pełnoletnia. Dzieje się tak, ponieważ, zgodnie z art. 11 k.c., pełną zdolność do czynności prawnych uzyskuje się z chwilą uzyskania pełnoletniości. Ponadto brzmienie art. 18 § 1 k.s.h. powoduje, że nie ma możliwości pełnienia funkcji członka organu spółki kapitałowej osoba, która została ubezwłasnowolniona całkowicie (art. 13 k.c.) lub częściowo (art. 16 k.c.) albo dla której został ustanowiony doradca tymczasowy (art. 549 k.p.c.). Istnienie powyższych ograniczeń jest uzasadnione, gdyż osoba będąca członkiem organu spółki kapitałowej - aby skutecznie wykonywać swoje obowiązki - musi posiadać pełną zdolność do czynności prawnych. Opisywane ograniczenia mają również znaczenie dla kontrahentów spółki kapitałowej, którzy powinni mieć pewność, że czynności prawne dokonywane przez osoby działające w imieniu spółki są ważne i skuteczne.

Dodatkowe ograniczenia

Kodeks spółek handlowych wprowadził ponadto zakaz pełnienia funkcji członka zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej lub likwidatora przez osoby, które zostały prawomocnie skazane wyrokiem za niektóre przestępstwa. Katalog tych przestępstw zawarty jest w art. 18 § 2 k.s.h., który zalicza do nich:

1) przestępstwa określone w rozdziale XXXIII k.k., tj. przestępstwa przeciwko ochronie informacji,

2) przestępstwa określone w rozdziale XXXIV k.k., tj. przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów,

3) przestępstwa określone w rozdziale XXXV k.k., tj. przestępstwa przeciwko mieniu,

4) przestępstwa określone w rozdziale XXXVI k.k., tj. przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu,

5) przestępstwa określone w rozdziale XXXVII k.k., tj. przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi,

6) działanie na szkodę spółki (art. 585 k.s.h.),

7) ogłoszenie albo przedstawienie organom spółki, władzom państwowym lub osobie powołanej do rewizji nieprawdziwych danych (art. 587 k.s.h.),

8) umożliwienie bezprawnego głosowania na walnym zgromadzeniu lub bezprawnego wykonywania praw mniejszości (art. 590 k.s.h.),

9) głosowanie na walnym zgromadzeniu lub wykonywanie praw mniejszości przy wykorzystaniu fałszywego zaświadczenia lub cudzego dokumentu akcji (art. 591 k.s.h.).

Treść art. 18 § 2 k.s.h. ma daleko idące konsekwencje prawne. Po pierwsze, prawomocne skazanie za popełnienie przestępstwa, które nie zostało wymienione w art. 18 § 2 k.s.h., nie stanowi przeszkody do pełnienia funkcji członka organu spółki kapitałowej. Po drugie, ograniczenia wynikające z art. 18 § 2 k.s.h. dotyczą wyłącznie członków zarządu, członków rady nadzorczej, członków komisji rewizyjnej oraz likwidatorów. Oznacza to, że pełnienie przez osoby skazane za przestępstwa wymienione w art. 18 § 2 k.s.h. innych funkcji w spółce kapitałowej (np. prokurenta) jest dopuszczalne. Po trzecie, zakaz aktualizuje się dopiero w momencie prawomocnego skazania, do czasu uprawomocnienia się wyroku zainteresowana osoba może zatem w dalszym ciągu pełnić swoją funkcję. Po czwarte, opisywane skutki prawomocnego skazania dotyczą również sytuacji, w której doszło do wydania wyroku warunkowo umarzającego postępowanie (art. 342 k.p.k.). Jest to konsekwencja obowiązującego rozwiązania prawnego, zgodnie z którym warunkowe umorzenie postępowania stanowi mimo wszystko skazanie, które podlega wpisowi do Krajowego Rejestru Karnego (art. 1 ust. 2 pkt 2 ustawy z 24 maja 2000 r. o KRK).

Skutki naruszenia zakazu

W orzecznictwie wskazuje się, że utrata zdolności do pełnienia funkcji określonych w art. 18 § 1 k.s.h. następuje z chwilą uprawomocnienia się wyroku za popełnione przestępstwo i skutek ten następuje z mocy prawa, czyli bez konieczności orzekania o tym zakazie w wyroku skazującym sprawcę (wyrok Sądu Najwyższego z 10 stycznia 2008 r., IV CSK 356/07). Innymi słowy sąd nie zamieszcza w sentencji wyroku żadnego dodatkowego punktu wskazującego, że skazany traci zdolność do pełnienia określonych funkcji w spółkach kapitałowych Utrata tej zdolności nie jest bowiem sankcją karną, skoro nie została wymieniona wśród kar (art. 32 k.k.) ani wśród środków karnych (art. 39 k.k.).

Przykład

X będąc prezesem jednoosobowego zarządu spółki z o.o. został skazany za jedno z przestępstw wymienionych w art. 18 § 2 k.s.h. i wyrok ten uprawomocnił się 1 października 2008 r. X udzielił adwokatowi pełnomocnictwa do wytoczenia powództwa w imieniu spółki z o.o. 6 października 2008 r. W opisywanym przypadku zarząd spółki był jednoosobowy, jedyny jego członek nie mógł zatem - ze względu na utratę zdolności do pełnienia tej funkcji w wyniku uprawomocnienia się wyroku skazującego - skutecznie udzielić pełnomocnictwa adwokatowi. Występujący więc w postępowaniu sądowym adwokat działał bez umocowania, co mogło doprowadzić do nieważności postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.).

Skutki naruszenia zakazu z art. 18 § 2 k.s.h. nie ograniczają się jedynie do czynności procesowych, obejmują one również dokonywane w imieniu spółki czynności prawne (np. zawieranie umów). Z zasady, zgodnie z którą zarząd prowadzi sprawy spółki z o.o. i ją reprezentuje (art. 201 § 1 k.s.h.), wynika, że osoby fizyczne, które wchodzą w skład zarządu, muszą - dla skuteczności swoich czynności - posiadać zdolność do pełnienia funkcji. Jeżeli takiej zdolności nie posiadają, to nie mogą skutecznie reprezentować spółki. Osoby prawne dokonują bowiem czynności procesowych przez swoje organy uprawnione do działania w ich imieniu (art. 38 k.c.). Z tego powodu prezes jednoosobowego zarządu spółki z o.o. w okresie trwania zakazu, o którym mowa w art. 18 § 2 k.s.h., nie może skutecznie reprezentować spółki np. przy zawieraniu umowy. Umowy podpisane w imieniu spółki kapitałowej przez osoby działające z naruszeniem zakazu, o którym mowa w art. 18 § 2 k.s.h., są zatem bezwzględnie nieważne i nie są wiążące dla tejże spółki kapitałowej. Dodatkowo osoba naruszająca zakaz z art. 18 § 2 k.s.h. naraża się na konsekwencje wynikające z art. 39 k.c. W myśl tego przepisu osoba fizyczna, która jako organ osoby prawnej zawarła umowę w jej imieniu, nie będąc jej organem, obowiązana jest do zwrotu tego, co otrzymała od drugiej strony w wykonaniu umowy, oraz do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o braku umocowania.

Czas trwania zakazu

W myśl art. 18 § 3 k.s.h. opisywany zakaz ustaje z upływem piątego roku od dnia uprawomocnienia się wyroku skazującego, jednak nie może zakończyć się wcześniej niż z upływem trzech lat od dnia zakończenia okresu odbywania kary, jeżeli skazany taką karę odbywał. Przez „okres odbywania kary” należy rozumieć zarówno orzeczoną karę bez warunkowego zawieszenia, jak i karę, której wykonanie zarządzono później (por. art. 75 k.k.). Okres zakazu trwa od dnia uprawomocnienia się wyroku skazującego do końca dnia, który datą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby takiego dnia w ostatnim miesiącu nie było - do końca ostatniego dnia tego miesiąca (art. 112 k.c.).

Przykład

Wyrok skazujący członka zarządu uprawomocnił się 5 maja 2002 r. W takim przypadku koniec pięcioletniego okresu zakazu upłynął z końcem 5 maja 2007 r.

Warto zauważyć, iż terminy trwania zakazu pełnienia funkcji w spółce kapitałowej nie mają charakteru bezwzględnego. Zgodnie z art. 18 § 4 k.s.h. w terminie trzech miesięcy od dnia uprawomocnienia się wyroku skazującego skazany może złożyć wniosek do sądu, który wydał wyrok, o całkowite zwolnienie go z zakazu pełnienia funkcji w spółce handlowej lub o skrócenie czasu obowiązywania tego zakazu. W odniesieniu do tej instytucji należy zaakcentować dwa zagadnienia. Po pierwsze, możliwość zwolnienia z opisywanego zakazu (lub skrócenia czasu trwania zakazu) dotyczy wyłącznie osób skazanych za przestępstwo popełnione nieumyślnie. Sprawcy przestępstw umyślnych, które zostały wskazane w art. 18 § 2 k.s.h., nie mogą się więc ubiegać o zwolnienie z opisywanego zakazu lub skrócenie czasu trwania zakazu. Po drugie, sąd rozstrzyga o wniosku, wydając postanowienie. W odniesieniu do postępowania z art. 18 § 4 k.s.h. w orzecznictwie wskazuje się, iż jego celem jest usunięcie (w całości lub w części) automatycznych następstw skazania, wyrażających się w niemożności realizacji prawa uczestniczenia we władzach spółki handlowej. Wydane w przedmiocie złożonego wniosku postanowienie stanowi decyzję rozstrzygającą w kwestii tego prawa, gdyż albo to prawo w pełni przywraca (natychmiast lub w czasie krótszym niż przewidziany), albo odmawia jego przywrócenia. Orzeczenie wydane na podstawie art. 18 § 4 k.s.h. stanowi zatem decyzję procesową mającą istotny wpływ na sytuację prawną osoby skazanej. Stwierdzenie to doprowadziło Sąd Najwyższy do konkluzji, że postanowienie sądu wydane w przedmiocie wniosku złożonego na podstawie art. 18 § 4 k.s.h. podlega zaskarżeniu na podstawie art. 6 § 1 k.k.w., zgodnie ze standardami konstytucyjnymi, wynikającymi z art. 45 ust. 1, art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji RP (postanowienie SN z 25 października 2007 r., I KZP 33/07).

Mikołaj Barczak

radca prawny, OIRP w Bydgoszczy

Podstawa prawna:

• ustawa z 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 z późn.zm.),

• ustawa z 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 z późn.zm.).