Odpowiedzialność małżonka-wspólnika za zobowiązania spółki jawnej

Problem odpowiedzialności małżonka-wspólnika za zobowiązania spółki osobowej jest zagadnieniem złożonym i trudnym. Określenia zakresu i przesłanek tej odpowiedzialności nie ułatwia i to, że w doktrynie prezentowana jest niezgodność poglądów dotycząca tej kwestii. Orzecznictwo natomiast po zmianie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dokonanej ustawą z 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1691) wypowiadało się w zasadzie w kwestiach incydentalnych, nie dotykając istoty problemu.

Niniejszy artykuł stara się opisać ten problem na tle stanu prawnego, jaki ma miejsce od 20 stycznia 2005 r., wtedy bowiem weszła w życie wspomniana ustawa nowelizująca kodeks rodzinny i opiekuńczy (k.r.o.). Jest to jednak tylko jedno z możliwych spojrzeń na istotę tego problemu, który nie został jeszcze rozstrzygnięty. Na początku artykułu zostanie przybliżone kilka istotnych i na ogół niebudzących wątpliwości zagadnień.

Odpowiedzialność wspólnika spółki jawnej za zobowiązania spółki

Możemy wyróżnić dwie zasadnicze kategorie zobowiązań spółki jawnej. Pierwszą są zobowiązania publicznoprawne. W niektórych przypadkach w odniesieniu do zobowiązań publicznoprawnych obowiązują szczególne zasady odpowiedzialności - tak np. art. 115 ustawy - Ordynacja podatkowa, czy art. 31 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. Wówczas te szczególne zasady odpowiedzialności mają pierwszeństwo przed regulacjami kodeksu spółek handlowych (k.s.h.), czy k.r.o.

Jeżeli mamy do czynienia z zobowiązaniem prywatnoprawnym albo takim zobowiązaniem publicznoprawnym, w odniesieniu do którego nie zostały uregulowane szczególne zasady odpowiedzialności wspólnika, do tej odpowiedzialności stosuje się art. 22 i 31 k.s.h.

Zgodnie z treścią art. 22 § 2 k.s.h. każdy wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki całym swoim majątkiem solidarnie z pozostałymi wspólnikami i ze spółką. Odpowiedzialność ta jest jednak subsydiarna (wtórna, dodatkowa), art. 31 k.s.h. stanowi bowiem, iż wierzyciel spółki może prowadzić egzekucję z majątku wspólnika tylko wtedy, gdy egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna. Prezentowane są dwa pojęcia bezskuteczności egzekucji przeciwko spółce. Zgodnie ze starszym z nich z bezskutecznością tą mamy do czynienia wówczas, gdy przeprowadzenie egzekucji nie jest możliwe przynajmniej w odniesieniu do jednego składnika majątku spółki (por. przykładowo: A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych, komentarz, Zakamycze 2005, tom I, s. 198). Wierzyciel musi więc podjąć próbę zaspokojenia się z jakiegoś składnika majątku spółki i dopiero gdy nie jest to możliwe, ma prawo skierować egzekucję do majątku wspólnika. Nowsze ujęcie akcentuje, iż wierzyciel powinien udowodnić, że nie jest możliwe zaspokojenie jego roszczeń z jakiegokolwiek składnika majątku spółki (por. wyrok SN z 20 października 2005 r., II CK 152/05, Biul. SN z 2005 r., nr 12, poz. 10, A. Stępień, Odpowiedzialność wspólnika pozostającego w związku małżeńskim za zobowiązania spółki jawnej - wybrane zagadnienia, „Radca Prawny” nr 6 z 2006 r., s. 56).

PRZYKŁAD

Zgodnie z pierwszym ujęciem wierzyciel wszczyna egzekucję z wierzytelności, jakie przysługują spółce. Zostaje ona umorzona ze względu na bezskuteczność. Wówczas wierzyciel nie ma obowiązku udowadniać bezskuteczności egzekucji z innych składników majątku spółki (np. nieruchomości), ale może kierować egzekucję do wspólnika.

Wydaje się, że słuszne jest drugie stanowisko. Pierwsze stanowisko stwarza bowiem dla wierzyciela pokusę manipulowania kształtem postępowania egzekucyjnego przez wskazanie we wniosku o egzekucję wyłącznie jednego sposobu egzekucji po to, by jak najszybciej uzyskać umorzenie egzekucji ze względu na bezskuteczność (tak też: A. Stępień, jw.).

Zgodnie więc z art. 760¹ kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.) na żądanie wierzyciela, którego roszczenie stwierdzone jest tytułem wykonawczym (np. wyrokiem) lub tytułem egzekucyjnym, organ egzekucyjny (komornik) udzieli mu informacji, czy przeciwko spółce prowadzone jest przez ten organ egzekucyjny postępowanie egzekucyjne, a jeżeli tak, powiadomi go o stosowanych sposobach egzekucji oraz o wysokości egzekwowanych roszczeń, a także o aktualnym stanie sprawy. Taka informacja może być wystarczającym dowodem bezskuteczności egzekucji przeciw spółce.

W celu skierowania egzekucji przeciw wspólnikowi wierzyciel może wytoczyć powództwo przeciw wspólnikowi, co jest możliwe jeszcze przed ujawnieniem się bezskuteczności egzekucji wobec spółki - art. 31 § 2 k.s.h. Może także na podstawie art. 778¹ k.p.c. po uzyskaniu tytułu egzekucyjnego (np. wyroku) wobec spółki jawnej wystąpić bezpośrednio o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko wspólnikowi. Wówczas egzekucję można prowadzić przeciw wspólnikowi ponoszącemu odpowiedzialność bez ograniczenia całym swoim majątkiem za zobowiązania spółki.

Zgodnie z treścią ww. przepisu k.p.c. jest to możliwe, jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna, jak również wtedy, gdy jest oczywiste, że egzekucja ta będzie bezskuteczna.

Była mowa już o tym, że wspólnik spółki jawnej zgodnie z k.s.h. odpowiada za zobowiązania spółki całym swoim majątkiem. Oznacza to, że ta odpowiedzialność w ujęciu k.s.h. dotyczy również majątku objętego małżeńską wspólnością ustawową.

Odpowiedzialność wspólnika spółki jawnej w sytuacji wspólności majątkowej

Zagadnienie to jest stosunkowo proste, jeżeli oboje małżonkowie są wspólnikami. Wówczas, co do zasady, odpowiadają oni za zobowiązania spółki zarówno majątkiem wspólnym, jak i każde z nich majątkiem osobistym. Jeżeli tylko jeden małżonek jest wspólnikiem, to należy wziąć pod uwagę ustrój majątkowy w jego małżeństwie.

Obecnie w Polsce, nawet w środowisku przedsiębiorców, stosunkowo rzadko zawiera się małżeńskie umowy majątkowe. Niemniej jednak z punktu widzenia prawnego w małżeństwie wspólnika spółki jawnej możemy mieć do czynienia z następującymi ustrojami majątkowymi:

a) ustawowym ustrojem wspólności majątkowej,

b) umownym ustrojem rozszerzonej albo ograniczonej wspólności,

c) umownym ustrojem rozdzielności majątkowej,

d) ustrojem rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków.

Wobec wierzycieli małżonkowie mogą powoływać się na rozszerzenie, ograniczenie lub wyłączenie wspólności tylko wtedy, gdy wierzyciele wiedzieli o zawarciu i rodzaju małżeńskiej umowy majątkowej (art. 47¹ k.r.o.). Ciężar dowodu istnienia wiedzy wierzycieli o tych faktach spoczywa na małżonkach. Jednocześnie zgodnie z § 31 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 21 grudnia 2000 r. w sprawie szczegółowego sposobu prowadzenia rejestrów wchodzących w skład Krajowego Rejestru Sądowego oraz szczegółowej treści wpisów w tych rejestrach (Dz.U. Nr 117, poz. 1237 z późn.zm.) informacja o małżeńskiej umowie majątkowej zawartej przez małżonka wspólnika spółki jawnej i o rozdzielności majątkowej między małżonkami zostaje zamieszczona w rejestrze przedsiębiorców. Jeżeli więc taka informacja była umieszczona w rejestrze, to należy przyjąć, iż wierzyciel wspólnika wiedział o małżeńskiej umowie majątkowej. Jeżeli informacji nie umieszczono w rejestrze i nie udało się udowodnić małżonkom, iż wierzyciel wiedział o zawarciu i rodzaju małżeńskiej umowy majątkowej, wierzyciel może się zaspokoić tak, jakby tej umowy nie zawarto.

Artykuł 787² k.p.c. stanowi, że zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej nie stanowi przeszkody do nadania klauzuli wykonalności wobec małżonka wspólnika według art. 787 k.p.c. oraz prowadzenia na podstawie tak powstałego tytułu wykonawczego egzekucji do tych składników, które należałyby do majątku wspólnego, gdyby umowy majątkowej nie zawarto. Wierzyciel może więc wszcząć egzekucję do majątku wspólnego, nawet jeżeli zawarto małżeńską umowę majątkową, o której wiedział. Wówczas jednak, ponieważ ta umowa jest skuteczna wobec wierzyciela, małżonkowie mogą się bronić wytaczając powództwo przeciw egzekucji.

W sytuacji istnienia wspólności majątkowej małżeńskiej możemy wyróżnić następujące masy majątkowe:

1) majątek osobisty wspólnika,

2) majątek osobisty małżonka-wspólnika,

3) majątek wspólny.

Wspólnik pozostający w związku małżeńskim odpowiada niewątpliwie za zobowiązania spółki swoim majątkiem osobistym. Istotne kontrowersje dotyczą natomiast przesłanek odpowiedzialności majątkiem wspólnym. Zarysowały się tu trzy zasadnicze linie interpretacji.

Zgodnie z pierwszą z nich należy tu stosować, ale jedynie odpowiednio, art. 41 k.r.o. (tak: M. Łączkowska, Stosunki majątkowe między przedsiębiorcą i jego małżonkiem w świetle ustroju wspólności ustawowej, Warszawa 2006, s. 172). Zdaniem autorki zobowiązania wspólnika należy traktować podobnie jak zobowiązania dotyczące jego majątku osobistego. Możliwość zaspokojenia wierzyciela spółki z majątku wspólnego wspólnika i jego małżonka jest ograniczona tylko do składników tego majątku wymienionych w art. 41 § 3 k.r.o. (wynagrodzenia za pracę, dochodów uzyskanych przez wspólnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw autorskich i praw pokrewnych, praw własności przemysłowej oraz innych praw twórcy). Nie znajdzie tu zastosowania art. 41 § 1 k.r.o., który dopuszcza zaspokojenie wierzyciela z majątku wspólnego, jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą współmałżonka, bo odpowiedzialność małżonka będącego wspólnikiem nie jest efektem jego czynności, lecz czynności dokonanej przez inny podmiot - spółkę.

Zgodnie z drugim poglądem z art. 41 § 1 k.r.o. wynika, iż możliwość prowadzenia egzekucji przez wierzyciela spółki jawnej z majątku wspólnego małżonków zależy od uzyskania zgody małżonka niebędącego wspólnikiem na czynność prawną dokonaną przez spółkę (tak m.in. P. Bryłowski, Przepisy kodeksu spółek handlowych regulujące odpowiedzialność wspólników spółek osobowych... [w:] Kodeks spółek handlowych po pięciu latach, Wrocław 2006, s. 314-315). Chodzi tu o zgodę odnoszącą się do konkretnej czynności dokonanej przez spółkę, z której wynika roszczenie wierzyciela egzekwującego. Istnienie uprawnienia wierzyciela do zaspokojenia z majątku wspólnego zależy zatem od spełnienia łącznie dwóch przesłanek:

1) powstania zobowiązania wobec wierzyciela wskutek konkretnej czynności prawnej,

2) faktu, czy małżonek-wspólnik zaciągnął to zobowiązanie za zgodą współmałżonka.

Trzeci pogląd, podobnie jak pierwszy, również akcentuje, iż zobowiązanie wspólnika powstaje wskutek dokonania czynności przez spółkę, a nie przez samego wspólnika. To spółka, a nie małżonek jest stroną umowy, w związku z czym nie ma sensu żądać zgody małżonka na zaciągnięcie konkretnego zobowiązania przez spółkę (A. Stępień, Odpowiedzialność wspólnika pozostającego w związku małżeńskim za zobowiązania spółki jawne - wybrane zagadnienia, s. 62-63).

Wierzycielowi jednak przysługuje roszczenie w stosunku do wspólnika, a wspólnik ma obowiązek świadczenia. Źródłem tego obowiązku wspólnika jest umowa spółki jawnej. Stąd wystarczające dla skierowania egzekucji do majątku wspólnego jest wykazanie, że małżonek wyraził zgodę na zawarcie umowy spółki przez współmałżonka (A. Stępień, jw.). Należy tu rozróżnić sytuację, gdy wkład do spółki pochodził z majątku wspólnego, oraz tę, gdy wkład do spółki pochodził z majątku osobistego. W pierwszej znajdzie zastosowanie art. 41 § 1 k.r.o., w konsekwencji zgoda małżonka na zawarcie umowy spółki przez współmałżonka umożliwia zaspokojenie wierzyciela z majątku wspólnego. Jeżeli wkład do spółki pochodził z majątku osobistego, stosuje się art. 41 § 3 k.r.o. i wymienione już wyżej ograniczenie odpowiedzialności do niektórych składników majątku wspólnego. Podobnie jest wówczas, gdy wierzytelność wobec wspólnika powstała przed powstaniem wspólności ustawowej. Wówczas wspólnik odpowiada swoim majątkiem osobistym oraz składnikami majątku wspólnego wymienionymi w art. 41 § 3 k.r.o.

W myśl art. 22 § 2 k.s.h. wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki, a więc za dług cudzy. Jednocześnie k.s.h. nie różnicuje tych zobowiązań stanowiąc, iż jeżeli tylko egzekucja z majątku spółki w odniesieniu do jakiegokolwiek zobowiązania okaże się bezskuteczna, wspólnik (wspólnicy) są odpowiedzialni za ten dług spółki. Innymi słowy, wspólnicy powinni spłacić wszelkie zobowiązania spółki, w odniesieniu do których egzekucja okazała się bezskuteczna. Wydaje się zatem, iż źródłem zobowiązania wspólnika jest fakt uczestnictwa w spółce jawnej, a więc umowa spółki. Ponadto na tle prawa rodzinnego nie można na podstawie zgody współmałżonka dotyczącej konkretnej czynności dokonywanej w obrocie przez spółkę konstruować jego odpowiedzialności. Mamy tu do czynienia z czynnością spółki będącej odrębnym podmiotem prawa, a nie czynnością małżonka będącego wspólnikiem. Powinno się zatem przyjąć trzecią z wymienionych wyżej interpretacji.

Nasuwa się tu pewien problem. Przeciwnicy powyższego rozwiązania podnoszą, iż polskie prawo rodzinne nie zna instytucji ogólnej i generalnej zgody na czynność małżonka, której konsekwencje zostaną dopiero sprecyzowane w przyszłości.

Można jednak argumentować, iż jeżeli małżonek zgodził się na zawarcie umowy spółki przez współmałżonka, to zaakceptował konkretną czynność, z której zobowiązanie (odpowiedzialność) współmałżonka wynika. Powinien więc ponosić konsekwencje tego faktu w postaci odpowiedzialności z majątku wspólnego. Taka interpretacja chroni z jednej strony interes małżonka wyrażającego zgodę na zawarcie umowy spółki, który powinien sobie zdawać sprawę co oznacza jego zgoda. Z drugiej zaś interes wierzycieli spółki również jest zabezpieczony.

Jeżeli więc wierzyciel chce zaspokoić się z majątku wspólnego, to powinien wytoczyć powództwo przeciw wspólnikowi, co - jak wspomniano - jest możliwe już zanim egzekucja przeciw spółce okazała się bezskuteczna. Musi bowiem uzyskać tytuł egzekucyjny (wyrok) w stosunku do małżonka będącego wspólnikiem (tak też w uchwale SN z 12 maja 2005 r., III CZP 21/05, Wokanda nr 9/2005, poz. 4). Nie wystarczy bowiem wyrok przeciw spółce jawnej, jeżeli chce się prowadzić egzekucję z majątku wspólnego wspólnika i jego małżonka. Zgodnie bowiem z art. 787 k.p.c. tytułowi egzekucyjnemu (wyrokowi) wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim sąd nada klauzulę wykonalności także przeciwko jej małżonkowi z ograniczeniem jego odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością majątkową, jeżeli wierzyciel wykaże dokumentem urzędowym lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała z czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka dłużnika. Wierzyciel musi więc przedstawić co najmniej pisemną zgodę małżonka na zawarcie umowy spółki. Jednoczesne pozwanie wspólnika i spółki i uzyskanie wyroku także wobec wspólnika jest zatem dla wierzyciela korzystne.

Zgodnie z art. 89 k.s.h. przepis art. 22 § 2 k.s.h. dotyczący subsydiarnej odpowiedzialności wspólnika znajduje zastosowanie do wspólnika spółki partnerskiej, wspólnika-komplementariusza spółki komandytowej (art. 103 k.s.h.) oraz komplementariusza w spółce komandytowo-akcyjnej (art. 126 § 1 pkt 1 k.s.h.). Co do zasady, w odniesieniu do małżonków-wspólników tych spółek zachowują więc aktualność uwagi poczynione powyżej (por. też treść art. 778¹ k.p.c.).

Prezentowany pogląd jest tylko jednym z kilku możliwych rozwiązań. Dla wierzyciela spółki osobowej istotne jest w praktyce ograniczenie ryzyka i zachowanie możliwości egzekucji także z majątku wspólnego małżonka-wspólnika. Stąd wobec niejednolitości poglądów w tej kwestii, budzącej istotne kontrowersje, wydaje się niezbędne zarówno uzyskanie co najmniej pisemnej zgody małżonka-wspólnika na zawarcie umowy spółki, jak i takiej zgody na konkretną czynność dokonywaną przez spółkę (np. umowę sprzedaży), z której wynika roszczenie wierzyciela.

Adam Ambroziewicz

Podstawa prawna:

• ustawa z 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 z późn.zm.),

• ustawa z 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 z późn.zm.).