Jak pozbawić wspólnika prawa reprezentacji

Najlepiej określić wszystko w umowie

Na wstępie należy dokonać istotnego rozróżnienia. Reprezentowanie spółki dotyczy zewnętrznej sfery jej działania. Odróżnić od reprezentacji należy prowadzenie spraw spółki, czyli działanie wewnątrz - w stosunkach i rozliczeniach między wspólnikami. Każdy wspólnik ma prawo i obowiązek prowadzenia spraw spółki, choć może to być zmienione na mocy uchwały wspólników bądź na mocy późniejszej umowy spółki (art. 40 § 1 ustawy z dnia 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych; Dz.U. nr 94, poz. 1037 z późn. zm.)1.

Wracając do reprezentacji, to prawo zezwala na umowne wyłączenie prawa reprezentacji. Może dotyczyć to nawet wszystkich wspólników, gdyż spółka mogłaby być reprezentowana wówczas przez prokurenta lub pełnomocnika. Z podobną sytuacją mielibyśmy do czynienia w razie braku zdolności prawnej po stronie wszystkich wspólników - wtedy spółkę reprezentują przedstawiciele ustawowi tych osób. Pozbawienie wspólnika prawa reprezentowania spółki nie może być, ujawnione w rejestrze, mimo że zgłoszenie spółki jawnej do sądu rejestrowego przewiduje obowiązek ujawnienia nazwisk i osób uprawnionych do reprezentowania spółki i sposób reprezentacji. O pozbawieniu wspólnika prawa reprezentacji można jednak dowiedzieć się analizując treść zgłoszenia lub umowę spółki. Każdy ma bowiem prawo przeglądania akt rejestrowych spółki jawnej, jeśli usprawiedliwi potrzebę zapoznania się z danymi w aktach rejestrowych.

Klauzula umowna, z której wynika, że wspólnik nie ma prawa reprezentacji, może być skonstruowana w ten sposób, że zawierać będzie wyraźne postanowienie, iż dany wspólnik nie ma prawa reprezentacji spółki. Może również być zbudowana tak, że prawo reprezentacji zostanie przyznane jednemu lub kilku wspólnikom. Jeżeli ogólna liczba wspólników jest większa niż liczba tych, którym przyznaje umowa prawo reprezentacji, wówczas oznacza to, że pozostali, którym prawa tego nie przyznano, są od reprezentacji wyłączeni.

ZAPAMIĘTAJ

Prawa reprezentowania spółki nie można ograniczyć ze skutkiem dla osób trzecich.

Kto ma prawo reprezentować spółkę

Zasadą w spółce jawnej jest reprezentacja spółki przez każdego ze wspólników. Jednakże prawo przewiduje możliwość ustanowienia reprezentacji łącznej, jeśli wspólnicy dokonali stosownego porozumienia w tej materii w umowie spółki. Umową spółki można upoważnić jednego wspólnika do reprezentacji samodzielnej, innych zaś wspólników ograniczyć do reprezentacji łącznej. Reprezentacja łączna może polegać na konieczności współdziałania dwóch, większej liczby lub wszystkich wspólników. Umowa spółki może także przewidywać, że dokonanie czynności prawnych w imieniu spółki wymaga współdziałania wspólnika lub wspólnika działającego łącznie z prokurentem. Na etapie tworzenia spółki lub przy zgodzie wspólników w sprawie modyfikacji reprezentacji wszystko zależy zatem od ich woli. Problemy pojawiają się w sytuacji, gdy dojdzie do rozbieżności co do strategicznych decyzji spółki.

PRZYKŁAD

Trzech wspólników podpisało 20 lipca 2009 r. umowę spółki jawnej. W § 6 umowy znalazł się następujący zapis: „Każdy wspólnik ma prawo jednoosobowo reprezentować spółkę. Składanie oświadczeń woli i podpisów w imieniu spółki, jak również podpisywanie umów wymaga jednak zgodnego oświadczenia dwóch wspólników albo jednego wspólnika działającego łącznie z prokurentem. Jest możliwe ustanowienie prokury samoistnej.” Taki zapis w umowie jest mocno nieczytelny i może stanowić zarzewie konfliktów i przyszłych sporów między wspólnikami. Tak naprawdę nie wiadomo bowiem, w jakich sytuacjach wspólnik może jednoosobowo reprezentować spółkę, skoro to, co stanowi istotę reprezentacji, czyli podpisywanie umów i składanie oświadczeń woli, zostało przekazane do kompetencji wspólnego działania. Należy wystrzegać się tego typu niejasnych sformułowań.

Powstaje pytanie jak należy potraktować czynność dokonaną bez umocowania lub z przekroczeniem granic umocowania. Otóż w razie dokonania jednostronnej czynności prawnej jest ona nieważna. W przypadku umów skutkiem będzie nieważność względna. Do czynności prawnych dokonanych przez wspólników z przekroczeniem granic umocowania ograniczonego przez wymóg współdziałania (reprezentacji łącznej) należy stosować w drodze analogii art. 104 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.). Czynność dwustronna dokonana przez jednego z dwóch współumocowanych wspólników może być następnie zatwierdzona przez drugiego współuprawnionego. Prawo nie reguluje konsekwencji śmierci i innych zdarzeń, które uniemożliwiają współdziałanie jednego ze współumocowanych wspólników. Nie można przyjąć jako reguły, że wówczas staje się w pełni umocowany pozostały wspólnik (wspólnicy), chyba że przyrost kompetencji wynika, choćby w drodze wykładni, z treści umowy spółki. W przeciwnym wypadku wspólnicy powinni na nowo określić sposób wykonywania reprezentacji łącznej. W sprawach niecierpiących zwłoki może działać pozostały wspólnik uprawniony do działania w imieniu spółki, a jego czynności mogą być następnie zatwierdzone przez nowo mianowanego reprezentanta spółki.

Warto podkreślić, że zła wiara lub wiedza o pewnym stanie rzeczy po stronie jednego ze współumocowanych przedstawicieli spółki jawnej wystarczy dla przypisania złej wiary lub wiedzy spółce. I tak np., jeżeli jeden z umocowanych wspólników wiedział o wadzie rzeczy kupionej dla spółki, to powoduje to utratę roszczeń z tytułu rękojmi po stronie spółki. Współuprawnieni przedstawiciele spółki mają obowiązek współdziałania i wzajemnej informacji. Jedynie np. w razie groźby zastosowanej wobec jednego ze współuprawnionych wspólników spółka może powołać się na wadę oświadczenia woli, gdyż zagrożony wspólnik może obawiać się ujawnienia tego faktu nawet wobec drugiego wspólnika dopóty, dopóki nie ustanie stan obawy.

PRZYKŁAD

Jeden ze wspólników spółki jawnej „Modus” popadł w kłopoty finansowe. Jego wierzyciel uciekł się do nielegalnych metod i usiłował groźbami wymusić na wspólniku zawarcie niekorzystnej dla spółki umowy. W spółce obowiązywała reprezentacja łączna - uprawnionych do podpisywania umów było dwóch wspólników. W takiej sytuacji spółka może się powołać na wadę oświadczenia woli swego przedstawiciela, czyli złożenie oświadczenia pod wpływem groźby i tą drogą uchylić się od skutków umowy.

 

Sprawa w sądzie

Pozbawienie wspólnika prawa reprezentacji wbrew jego woli może nastąpić tylko na mocy wyroku sądowego i z powodu zaistnienia ważnych powodów (art. 30 § 2 k.s.h.). Wyrok taki ma moc konstytutywną i podlega zgłoszeniu do sądu rejestrowego. Pojęcie ważnych powodów odjęcia prawa reprezentacji obejmuje takie okoliczności, jak niezdolność umysłowa wspólnika, nieuczciwość kupiecka lub rażące niedbalstwo przy wykonywaniu tych kompetencji2. Strony nie mogą wykluczyć lub ograniczyć zastosowania omawianego przepisu w drodze umownego zrzeczenia się przede wszystkim prawa do wniesienia powództwa o odjęcie wspólnikowi prawa reprezentacji. Ważne powody dotyczyć mogą jedynie kompetencji, uczciwości lub innych przymiotów wspólnika (zarówno zawinionych, jak i niezawinionych). Nawet w przypadku zmiany profilu działalności przez spółkę lub rozpoczęcia działalności na rynkach zagranicznych, pozbawienie wspólnika prawa reprezentacji może nastąpić tylko z ważnych przyczyn dotyczących wspólnika (np. braku kwalifikacji niezbędnych dla reprezentacji spółki). Dopuszczalność uzależnienia w umowie spółki wytoczenia powództwa z art. 30 § 2 k.s.h. od uchwały większości wspólników uzasadnia okoliczność, że instytucja pozbawienia wspólnika prawa reprezentacji jest zależna od woli wspólników.

Ważne powody

Ważne powody to typowa klauzula generalna, która pozostawia spore pole do interpretacji i pozwala na dostosowanie przyczyn wyłącznie do konkretnych życiowych okoliczności. Ważne powody nie muszą wiązać się zawsze z winą wspólnika. Do przykładowych można zaliczyć: działanie ma szkodę spółki, niewykonywanie przez wspólnika uchwał, podejmowanie działań konkurencyjnych, nadużywanie prawa indywidualnej kontroli, naruszenie zasad lojalności wobec spółki, brak współdziałania przy podejmowaniu uchwał, choroba, itp. Na równi z naruszeniem zasady lojalności i prowadzeniem działalności konkurencyjnej należy traktować sytuację, gdy podmiot prowadzący działalność konkurencyjną uzyskał i sprawuje realną kontrolę nad wspólnikiem w spółce, z którą konkuruje. Ważna przyczyna musi jednak dotyczyć poszczególnych wspólników, a nie wszystkich czy też spółki. Z wyłączeniem wspólnika nie będziemy mieć więc do czynienia, gdy przyczyny zachodzą po stronie wszystkich wspólników.

ZAPAMIĘTAJ

Przyczyny żądania pozbawienia reprezentacji mogą być wskazane w umowie spółki. Nie ma przeszkód, aby wspólnicy ustalili taki katalog, jednakże sąd nie jest związany ustaleniami wspólników.

Ważne przyczyny pozbawienia reprezentacji

Kliknij aby zobaczyć ilustrację.

Z żądaniem pozbawienia wspólnika prawa reprezentacji może wystąpić każdy wspólnik. Powództwo wytoczyć mogą również wspólnicy pozbawieni prawa reprezentacji w drodze umowy albo na mocy wyroku sądowego. Wspólnik pozbawiony prawa reprezentacji na mocy wyroku sądowego nie może być prokurentem. Fakt, że spółka jawna posiada ułomną osobowość prawną nie odbiera wspólnikom prawa do wystąpienia z powództwem o pozbawienie jednego z nich prawa reprezentacji. Podmiotowość prawna spółki związana jest ze sferą nabywania praw i obowiązków oraz występowaniem w obrocie gospodarczym. W odniesieniu do prawa reprezentacji należy wziąć pod uwagę, że jego wykonywanie oddziałuje na sytuację prawną każdego ze wspólników, ponieważ ponoszą oni osobistą i solidarną odpowiedzialność za zobowiązania spółki. Dlatego też prawo do wystąpienia z powództwem o pozbawienie wspólnika prawa reprezentacji powinno przysługiwać każdemu wspólnikowi, w tym także wyłączonemu umownie od reprezentacji. U podstaw powództwa leży z reguły negatywna ocena działań danego wspólnika z punktu widzenia interesów spółki i wspólników.

CO NA TO SĄD?

Skuteczność pełnomocnictwa procesowego udzielonego przez spółkę jawną jest uzależniona od zachowania sposobu reprezentacji ujawnionego w Krajowym Rejestrze Sądowym.

Uchwała SN z 30 maja 2008 r. sygn. akt III CZP 43/08, Biul. SN z 2008 r. nr 5, poz. 5

Jak złożyć pozew

Bardzo ważne jest prawidłowe przygotowanie pozwu. Z tej racji, że sprawa o pozbawienie reprezentacji będzie sprawą gospodarczą warto jest skorzystać z pomocy profesjonalisty - adwokata lub radcy prawnego. Co prawda początkowo zwiększy to nakłady finansowe, ale koszt powinien się opłacić. Wynika to też z tego faktu, że w sądach gospodarczych po ostatnich nowelizacjach (zwłaszcza z 2007 r.) przedsiębiorcy są traktowani na równi z profesjonalnymi pełnomocnikami. Oznacza to w praktyce tyle, że najmniejszy błąd może skutkować zwrotem pozwu bez wezwania do uzupełnienia braków i w efekcie przedłużeniem całej procedury. Z drugiej strony sporządzenie pozwu nie należy do najtrudniejszych procesowych czynności. Trzeba pamiętać o kilku podstawowych zasadach4. Po pierwsze wpisujemy datę, sąd i oznaczamy dokładnie strony (z adresami i kodami pocztowymi, co ułatwi sądowi prawidłowe kierowanie korespondencji). Następnie oznaczamy wartość przedmiotu sporu - zazwyczaj będzie to wartość udziału powoda w spółce. Od tej wartości uiszczamy opłatę sądową - 5% od wskazanej kwoty. Następnie pismo tytułujemy, określamy żądanie i powołujemy stan faktyczny wraz z podstawami prawnymi i dowodami. Całość zamyka podpis i spis załączników.

 

Wzór pozwu

Kliknij aby zobaczyć ilustrację.

Kliknij aby zobaczyć ilustrację.

W okresie wypowiedzenia

Pewnym problemem jest możliwość wytoczenia powództwa o pozbawienie wspólnika prawa reprezentowania spółki w okresie dokonanego wypowiedzenia umowy. Nie są to wcale rzadkie wypadki z uwagi na dość długi (sześciomiesięczny) okres wypowiedzenia spółki, jak i fakt, że podczas wypowiedzenia często zachodzą ważne przyczyny pozbawienia reprezentacji. Zdarza się bowiem, że osoba w okresie wypowiedzenia nie jest zainteresowana dalszym uczestnictwem w spółce i jej losem. Nie oznacza to oczywiście automatycznego rozwiązania spółki (choć jest możliwy i taki proces), ale na porządku dziennym stawia konieczność zabezpieczenia interesów pozostałych w spółce wspólników. Pojęcie wypowiedzenia obejmuje trzy sytuacje. Pierwsza, to wypowiedzenie spółki przez wspólnika na podstawie odpowiedniego postanowienia umowy spółki upoważniającego każdego ze wspólników, niektórych spośród nich lub tylko jednego wspólnika do wypowiedzenia spółki, w szczególności w razie nastąpienia oznaczonych zdarzeń. Następne dwie to sytuacje, w których rozwiązanie spółki następuje niezależnie, a w praktyce nieraz wbrew woli pozostałych wspólników:

• wypowiedzenie spółki przez jej wspólnika,

• wypowiedzenie spółki przez wierzyciela jednego (lub kilku) ze wspólników.

Wypowiedzenie spółki zarówno przez wspólnika, jak i przez wierzyciela wspólnika następuje poprzez złożenie jednostronnego oświadczenia woli osoby uprawnionej do dokonania wypowiedzenia. Oświadczenie o wypowiedzeniu spółki jawnej kierowane jest do wspólników jako stron umowy. Przyjmuje się, że oświadczenia woli, w tym także jednostronne oświadczenia woli (np. wypowiedzenie umowy, odstąpienie od umowy) powinny być składane podmiotom, których dotyczą. Oświadczenie o rozwiązaniu spółki powinno być złożone wszystkim wspólnikom, chyba że przepis szczególny zawiera odmienną regulację. Czyni tak art. 61 § 3 k.s.h., stanowiąc, że wypowiedzenia dokonuje się w formie pisemnego oświadczenia, które należy złożyć pozostałym wspólnikom albo wspólnikowi uprawnionemu do reprezentowania spółki. W pozostałych dwu sytuacjach, zgodnie ze wspomnianą regułą, oświadczenie powinno być złożone wszystkim wspólnikom, a więc zarówno tym, którzy reprezentują spółkę, jak i tym, którzy są od tego wyłączeni. Jeśli zaś oświadczenie o rozwiązaniu spółki składa wierzyciel dłużnika będącego wspólnikiem, powinien je skierować także i do tego ostatniego.

ZAPAMIĘTAJ

Pozbawienie prawa reprezentacji spółki może być dokonane także wobec wspólnika, który dokonał wypowiedzenia umowy spółki.

PRZYKŁAD

Spółka jawna „Retor” działała jako spółka dwuosobowa. W styczniu 2009 r. doszło do narastającego konfliktu między wspólnikami, którego przyczyną był nieodpowiedni zdaniem jednego ze wspólników podział środków uzyskanych przez spółkę z funduszy unijnych. W maju niezadowolony wspólnik dokonał wypowiedzenia umowy, oznaczając koniec okresu wypowiedzenia na 31 grudnia 2009 r. Jednocześnie rozpoczął wyprowadzanie pieniędzy z firmowego konta. W takiej sytuacji najlepszym rozwiązaniem dla drugiego wspólnika będzie wytoczenie powództwa o pozbawienie niegospodarnego wspólnika reprezentacji z jednoczesnym wnioskiem o jego zabezpieczenie przez zawieszenie prawa reprezentacji i zablokowanie dostępu do kont firmowych.

ADAM MALINOWSKI - radca prawny

 

¹ Na temat spółki jawnej w ogólności i prowadzenia działalności w tej formie pisaliśmy szeroko w „Poradniku Gazety Prawnej” nr 16/2009.

² Zob. M. Allerhand, Komentarz do Kodeksu handlowego, s. 169.

³ Por. Stanisław Sołtysiński [w:] Kodeks spółek handlowych. Komentarz do art. 1-150 k.s.h., Warszawa 2006.

⁴ Art. 187 k.p.c.

§ 1. Pozew powinien czynić zadość warunkom pisma procesowego, a nadto zawierać:

1) dokładnie określone żądanie, a w sprawach o prawa majątkowe także oznaczenie wartości przedmiotu sporu, chyba że przedmiotem sprawy jest oznaczona kwota pieniężna,

2) przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie, a w miarę potrzeby uzasadniających również właściwość sądu.

§ 2. Pozew może zawierać wnioski o zabezpieczenie powództwa, nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności i przeprowadzenie rozprawy w nieobecności powoda oraz wnioski służące do przygotowania rozprawy, a w szczególności wnioski o:

1) wezwanie na rozprawę wskazanych przez powoda świadków i biegłych,

2) dokonanie oględzin,

3) polecenie pozwanemu dostarczenia na rozprawę dokumentu będącego w jego posiadaniu, a potrzebnego do przeprowadzenia dowodu, lub przedmiotu oględzin,

4) zażądanie na rozprawę dowodów znajdujących się w sądach, urzędach lub u osób trzecich.