Przewłaszczenie na zabezpieczenie

Dopuszczalność stosowania umowy przewłaszczenia wynika z zasady swobody zawierania umów, wynikającej z art. 3531 kc. Na gruncie prawa bankowego istnieje wprawdzie ogólna regulacja przewłaszczenia na zabezpieczenie, dotyczy ona jednak wyłącznie wierzytelności banków (art. 101 ustawy Prawo bankowe). Stąd też nie można uznać, że stanowi ona powszechne uregulowanie tej instytucji w stosunku do innych niż banki podmiotów.

W klasycznym ujęciu umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie polega na tym, że dłużnik w celu zabezpieczenia istniejącej wierzytelności przenosi na wierzyciela własność określonej rzeczy. Wierzyciel natomiast po spłacie przez dłużnika wierzytelności zabezpieczonej przewłaszczeniem lub wystąpienia innego zdarzenia opisanego w umowie zobowiązany jest przenieść własność rzeczy z powrotem na dłużnika. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 września 2003 roku (III CZP 53/03, OSNC 2004/11/170), „umowa o przewłaszczenie rzeczy na zabezpieczenie jest jednym ze sposobów zapewnienia wierzycielowi realizacji pieniężnego zobowiązania dłużnika. Jej istotę stanowi przeniesienie na wierzyciela własności rzeczy w celu jego zaspokojenia w razie niewykonania przez dłużnika zobowiązania oraz zobowiązanie się wierzyciela do zwrotnego przeniesienia własności, jeżeli dłużnik zobowiązanie wykona”.

W praktyce oprócz opisanego modelu klasycznego umowy przewłaszczenia przyjmują także następujące formy:

• umowy zobowiązującej do przeniesienia własności z zastrzeżeniem warunku zawieszającego (własność w takiej sytuacji przejdzie automatycznie z chwilą ziszczenia się tego warunku);

• umowy warunkowej, tzn. zastrzegającej warunek do przejęcia prawa własności.

Przedmiotem przewłaszczenia na zabezpieczenie mogą być rzeczy ruchome, prawa majątkowe, a także o rzeczy zmiennym składzie (np. zapasy magazynowe).

Wątpliwości niekiedy budzi fakt możliwości przewłaszczenia na zabezpieczenie nieruchomości. Zdaniem części doktryny zabezpieczenie takie jest sprzeczne z art. 157 kc. Odmienne zapatrywanie w tej sprawie ma jednak Sąd Najwyższy, który w orzeczeniach z dnia 29 maja 2000 r. (III CKN 246/00, OSNC 2000/11/213) i 8 marca 2002 r. (III CKN 748/00, OSNC 2003/3/33) przesądził jednak dopuszczalność przewłaszczenia na zabezpieczenie nieruchomości, wskazując wyraźnie, że „przewłaszczenie nieruchomości na kredytodawcę wraz z jego zobowiązaniem się do przeniesienia własności tej nieruchomości na kredytobiorcę w razie terminowej spłaty kredytu nie narusza art. 157 § 1 w związku z art. 58 § 1 i art. 94 kc”. Zdaniem Sądu Najwyższego spłata zobowiązania, jakim jest kredyt, nie jest warunkiem w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego, albowiem zależy wyłącznie od woli strony (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 marca 1999 r., I CKN 1069/98, OSNC 1999/9/160). W tym miejscu należy jednak zaznaczyć, że konstruując umowę przewłaszczenia nieruchomości, trzeba zwrócić szczególną uwagę na jej konstrukcję, tak by uniknąć wątpliwości co do naruszenia art. 157 § 1 kc.

Co do zasady umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie przenosząca własność na wierzyciela może być zawarta w dowolnej formie, chyba że przepis prawa przewiduje dla ważności określonej czynności prawnej inną formę (np. dla przeniesienia własności nieruchomości konieczne jest sporządzenie umowy przewłaszczenia w formie aktu notarialnego, na przedsiębiorstwa formie pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym).

Zawarcie umowy przewłaszczenia w formie ustnej, choć teoretycznie dopuszczalne, rodzi jednak wątpliwości przede wszystkim natury dowodowej. Trudne może okazać się bowiem wykazanie faktu ustanowienia zabezpieczenia oraz zasad jego realizacji. Problemy mogą także powstać przy zgłoszeniu przejścia prawa własności odpowiednim organom administracji, np. przy rejestracji zmiany właściciela samochodu.

Zawierając umowę przewłaszczenia na zabezpieczenie, warto zwrócić uwagę na treść art. 84 ust. 2 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, zgodnie z którym umowa przeniesienia własności rzeczy, wierzytelności lub innego prawa zawarta w celu zabezpieczenia wierzytelności jest skuteczna wobec masy upadłości, jeżeli została zawarta w formie pisemnej z datą pewną. W razie więc ogłoszenia upadłości przez dłużnika wierzyciel, który nie posiada umowy zawartej w powyższej w formie, nie może żądać wyłączenia danego przedmiotu z masy upadłości. Oznacza to, że zaspokojenie jego roszczenia odbywa się na zasadach ogólnych, zgodnie z kolejnością opisaną w art. 342 ustawy, co w praktyce często uniemożliwia uzyskanie jakiejkolwiek kwoty i niweczy sens tego zabezpieczenia.

Z punktu widzenia wierzyciela, nawet w sytuacji, gdy przepis prawa nie wymaga, aby umowa przewłaszczenia zawarta była w formie szczególnej, warto dla celów bezpieczeństwa zawrzeć umowę na piśmie z datą pewną. Do uzyskania daty pewnej nie jest konieczna obecność obu stron umowy. Wystarczy, że po jej podpisaniu wierzyciel przedłoży ją notariuszowi celem sporządzenia na niej odpowiedniej wzmianki. W tym miejscu wskazać należy, że nie ma konieczności uzyskania dodatkowo daty pewnej w przypadku zawarcia umowy przewłaszczenia w formie aktu notarialnego albo z podpisem notarialnie poświadczonym. Obie te formy zawierają bowiem w sobie datę pewną.

W mojej ocenie wierzyciel nie będzie mógł domagać się wyłączenia zabezpieczonej rzeczy w przypadku zawarcia umowy pod warunkiem lub umowy zobowiązującej.

Zawierając umowę przewłaszczenia niektórych rzeczy, przenoszącej bezwarunkowo własność na wierzyciela, należy pamiętać, że może się okazać, iż zawarcie takiej umowy wymagać będzie zgody innych niż sam dłużnik podmiotów.

Przykładem może być przeniesienie w celu zabezpieczenia własności nieruchomości przez spółkę z o.o. na jej wierzyciela. W takiej sytuacji co do zasady przeniesienie własności nieruchomości na wierzyciela wymagać będzie zgody zgromadzenia wspólników spółki dłużnika, chyba że umowa spółki stanowić będzie inaczej (art. 228 pkt 4 ksh). Brak takiej zgody skutkować może nieważnością dokonanej czynności. Zgoda może okazać się także konieczna w przypadku nabycia udziałów w spółce kapitałowej. W razie istnienia wymogu uzyskania zgody, jej brak będzie skutkował bezskutecznością przewłaszczenia w części rozporządzającej prawem do udziałów (Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 września 1993 r., II CRN 60/93, OSNC 1994/7-8/159).

Innym przykładem jest przewłaszczenie nieruchomości rolnej lub nieruchomości, o której mowa w art. 109 ustawy o gospodarce nieruchomościami. W mojej ocenie w takiej sytuacji przeniesienie własności nieruchomości będzie dopuszczalne pod warunkiem nieskorzystania z prawa pierwokupu przez podmioty uprawnione.

Zawarcie umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie nie wyklucza uznania takiej czynności za bezskuteczną w trybie art. 59 kc lub art. 527 kc. Także dokonania przewłaszczenia po zajęciu rzeczy w toku egzekucji spowoduje konsekwencje, o których mowa np. w art. 848 kpc i 930 kpc.

Na mocy ważnie zawartej bezwarunkowej umowy przewłaszczenia wierzyciel staje się właścicielem rzeczy. Co do zasady może więc rzeczą dysponować. Praktycznie więc wierzyciel może rzecz sprzedać dalej, zatrzymać dla siebie lub np. wynająć.

W przeciwieństwie do innych zabezpieczeń przedmiot, podlegając przewłaszczeniu, nie podlega egzekucji prowadzonej przeciwko dłużnikowi, który rzecz przewłaszczył i jak to zostało wspomniane wyżej przy zachowaniu właściwej formy (pisemnej z datą pewną), podlega wyłączeniu z masy upadłości. W przeciwieństwie do tradycyjnego zastawu przedmiot przewłaszczenia może pozostać we władaniu dłużnika, co w praktyce też najczęściej ma miejsce. W przeciwieństwie zaś do hipoteki czy zastawu rejestrowego dokonanie przewłaszczenia na zabezpieczenie nie wymaga często czasochłonnego wpisu do rejestru.

Powrotne przejście prawa własności na dłużnika zależy od konstrukcji umowy przewłaszczenia. W przypadku umowy ruchomości z chwilą spłaty rzeczy własność może przechodzić na dłużnika z mocy prawa. W przypadku zaś umów bezwarunkowych zwrotne przeniesienie własności rzeczy wymaga kolejnej umowy, co z kolei w razie braku współpracy ze strony wierzyciela naraża dłużnika na długotrwały proces o zwrot rzeczy.

Z przewłaszczeniem na zabezpieczenie wiążą się wątpliwości natury podatkowej. Przede wszystkim dotyczą one kwestii związanych podatkiem VAT oraz podatkiem dochodowym. W szczególności wątpliwości rodzą się co do momentu powstania obowiązku podatkowego, zwłaszcza w przypadku bezwarunkowych umów przenoszących własność. W przypadku przewłaszczenia na zabezpieczenie, odpisów amortyzacyjnych od środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych, które zostały przewłaszczone w celu zabezpieczenia wierzytelności, dokonuje dotychczasowy właściciel, co jest korzystnym rozwiązaniem z punktu widzenia dłużnika.

Umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie stanowi dla wierzycieli ciekawą alternatywę dla innych środków zabezpieczeń. Pomimo braków regulacji ustawowych, zachowując należytą formę i konstrukcję umowy, jest to konkurencyjny środek zabezpieczenia w stosunku do zastawu lub hipoteki.

Filip Kolańczyk

radca prawny Kancelaria Prawna Skoczyński Wachowiak Strykowski