Dochodzenie roszczeń z weksla (cz. II)

Przedstawienie weksla do zapłaty powinno nastąpić w miejscu płatności weksla, którym zgodnie z art. 4 prawa wekslowego może być miejscowość, w której ma miejsce zamieszkania trasat (wystawca weksla) bądź osoba trzecia. Klauzula wskazująca osobę trzecią, u której weksel ma być płatny nazywana jest domicylem (czyli umiejscowieniem weksla), a osobę trzecią, u której weksel ma być płatny nazywa się domicyliantem. Domicyliantem najczęściej jest bank prowadzący rachunek bankowy wystawcy, choć może to być także jakakolwiek inna osoba. Domicyl zamieszcza się zwykle w formie klauzuli: „płatny w banku X”,  „płatny przez bank X” lub „płatny u X”. Domicyliant nie jest dłużnikiem wekslowym, gdyż nie składa on na wekslu swojego podpisu. Odpowiada jednak w myśl ogólnych reguł za niezapłacenie weksla. Zwrócić w tym miejscu należy uwagę na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2003 r. (V CKN 1785/2000, OSNC 2004/5 poz. 86), iż „zastrzeżenie przez wystawcę weksla własnego klauzuli domicylu, wyznaczającej płatność weksla w banku prowadzącym rachunek bankowy wystawcy, nie upoważnia banku do zrealizowania tego weksla bez uzyskania zlecenia płatniczego od posiadacza dokumentu”.

 

Koniecznym elementem treści weksla jest wskazanie osoby, na rzecz której lub na której zlecenie (co zakłada dopuszczalność indosowania weksla) ma nastąpić zapłata sumy wekslowej. Osobę taką nazywa się remitentem. Remitentem może być osoba fizyczna, prawna, jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, której ustawa przyznaje zdolność prawną, bądź nawet kilka osób (np. wspólników spółki cywilnej). Konieczne jest wskazanie nazwiska osoby fizycznej, bądź nazwy osoby prawnej (jednostki organizacyjnej, o której mowa powyżej) będącej remitentem. Obowiązujące przepisy prawne nie przewidują formuły weksla na okaziciela, przeto weksel bez wskazania remitenta będzie nieważny. Jeżeli wystawca wskaże kilku remitentów, to po ich stronie zachodzi solidarność czynna. Wskazanie jako remitenta osoby nieżyjącej, bądź nieistniejącej spółki nie unieważnia weksla, uniemożliwia jednak realizację roszczeń z niego wynikających.

W tym aspekcie szczególnego znaczenia nabiera oznaczenie daty wystawienia weksla, co jest niezwykle istotne, gdyż na tej podstawie można ustalić zdolność wekslową osoby wystawiającej weksel. Stanowi to obligatoryjny element treści weksla. Weksel może zawierać tylko jedną datę wystawienia. Data wystawienia składa się z dnia, miesiąca i roku. Unieważnia weksel wpisanie daty wystawienia późniejszej niż data płatności. Praktyczny problem powstaje przy ocenie ważności weksla in blanco uzupełnionego datą wystawienia późniejszą, aniżeli data śmierci wystawcy weksla będącego osobą fizyczną, bądź data wykreślenia wystawcy weksla będącego spółką prawa handlowego z Krajowego Rejestru Sądowego. Wydaje się, że w sytuacji, w której weksel taki zawiera wszystkie obligatoryjne elementy przewidziane prawem wekslowym, to brak jest podstaw do uznania go za nieważny i sąd powinien na podstawie tak wypełnionego weksla wydać nakaz zapłaty. Praktyka sądów w tym zakresie nie jest jednak jednolita, co zapewne wynika z faktu, iż data wystawienia weksla ma nie tylko znaczenie formalne; służy bowiem ustaleniu zdolności wekslowej i zdolności do czynności wekslowych wystawcy, które co do zasady odpowiadają cywilnoprawnemu pojęciu zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych (vide wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie, I ACa 327/2006, LexPolonica nr 1114645).

W wekslu należy także podać miejsce jego wystawienia. Nie stanowi to jednak obligatoryjnego elementu treści weksla w tym sensie, że zgodnie z art. 102 zd. 4 prawa wekslowego „weksel własny, w którym nie oznaczono miejsca wystawienia, uważa się za wystawiony w miejscu, podanem obok nazwiska wystawcy”. Dopiero jeżeli obok nazwiska wystawcy nie została zamieszczona nazwa miejscowości, weksel będzie nieważny. Miejsce wystawienia decyduje o tym, prawo jakiego państwa stosuje się do danego weksla oraz - w razie dochodzenia zapłaty sumy wekslowej przed sądem - może stanowić podstawę przemiennej właściwości sądu (art. 371 k.p.c.). Skoro jednak czyni zadość podania miejsca wystawienia weksla samo podanie miejscowości, może powstać problem właściwości przemiennej sądu, jeżeli w danej miejscowości znajduje się kilka sądów właściwych przemiennie. Problem ten stracił jednak na znaczeniu z dniem 20 marca 2007 r. wskutek nowelizacji art. 202 k.p.c., zgodnie z którym sąd nie może z urzędu badać czy jest właściwy miejscowo, jeżeli niewłaściwość tę da się usunąć za pomocą umowy stron (chodzi o treść art. 202 k.p.c. w brzmieniu nadanym przez ustawę z dnia 16 listopada 2006 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego i niektórych innych ustaw / Dz. U. Nr 235, poz. 1699/, która weszła w życie 20 marca 2007 r.). Jeżeli dłużnik wekslowy podniesie zarzut niewłaściwości sądu, powinien zarzut ten należycie uzasadnić.

 

Kluczowym, najistotniejszym, i - co zrozumiałe - obligatoryjnym elementem weksla jest podpis wystawcy, który musi być własnoręczny oraz powinien znajdować się pod całą treścią weksla. Mechaniczny sposób odwzorowania podpisu nie jest dopuszczalny (art. 92110 § 2 k.c., a także orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 1933 r., C. II. Rw. 603/33, Zb. Orz. 1934, poz. 33). Co ciekawe, podpis nie musi zawierać imienia, lecz bezwzględnie musi obejmować nazwisko wystawcy. Taki pogląd reprezentuje zarówno doktryna, jak i orzecznictwo (np. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 30 grudnia 1993 r., III CZP 146/93, OSN 1994, poz. 94). Nie spełnia zatem wymogów prawa wekslowego podpis wystawcy „twój dziadek”, bądź „twoja córka”, gdyż wskazują one jedynie na więź rodzinną wystawcy z remitentem, nie zawierają jednak nazwiska wystawcy. Zbycie takiego weksla mogłoby doprowadzić do całkowitego braku możliwości ustalenia jego wystawcy.

Nie ma natomiast zgody co do tego, czy podpis wystawcy musi być czytelny. A. Szpunar twierdzi np. że podpis nie może być zupełnie nieczytelny (Komentarz do prawa wekslowego i czekowego, Warszawa 2001, s. 31). Sąd Najwyższy stwierdził natomiast, że „prawo wekslowe nie wymaga dla ważności weksla, aby podpis był czytelny. Podpis nieczytelny powinien jednak być złożony w formie zwykle używanej przez wystawcę.” (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 grudnia 1993 r., III CZP 146/93, OSN 1994, poz. 94). Przez wzgląd na pewność i bezpieczeństwo obrotu wekslowego zaleca się jednak, aby podpis wystawcy był czytelny i obejmował imię, nazwisko oraz adres wystawcy weksla.

Jeżeli wystawcą weksla jest osoba prawna, do ważności zaciągnięcia zobowiązania wekslowego przez tę osobę konieczne jest złożenie podpisu przez osoby upoważnione do reprezentacji tej osoby według zasad ujawnionych w Krajowym Rejestrze Sądowym. Ponadto, na wekslu musi znajdować się dodatkowe oznaczenie, które wskazuje, że osoby, które złożyły swoje podpisy na wekslu działały jako organ osoby prawnej (jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej, której ustawa przyznaje zdolność prawną). Najlepiej, aby była to pieczęć firmowa, chociaż wystarczy jakiekolwiek inne oznaczenie, które w sposób jednoznaczny identyfikuje daną osobę prawną (np. ręczny dopisek określający nazwę osoby prawnej).

Nierzadkim przypadkiem w praktyce jest sytuacja, w której weksel zostaje wystawiony przez kilka osób. Ich odpowiedzialność będzie wówczas solidarna w stosunku do posiadacza weksla, zgodnie z art. 47 prawa wekslowego. Będzie tak np. w przypadku spółki cywilnej, która nie ma zdolności wekslowej (vide uchwała Sądu Najwyższego z dnia 31 marca 1993 r., III CZP 176/92, OSN 1993, poz. 171). Dłużnikami wekslowymi będą wówczas osoby, które złożyły podpisy na wekslu. Do powstania ich odpowiedzialności wekslowej nie jest konieczne dodatkowe oznaczenie, iż osoby te działały jako wspólnicy spółki cywilnej.

 

Najczęściej spotykanym typem weksla w obrocie jest weksel własny in blanco. Weksel in blanco to weksel niezupełny w chwili wystawienia (którą jest chwila złożenia podpisu na wekslu, bądź też chwila wydania niezupełnego weksla pierwszemu wierzycielowi). Weksel będzie niezupełny, jeżeli nie będzie zawierał któregokolwiek z elementów jego treści. Najczęściej będzie chodziło o brak sumy wekslowej. Wobec faktu, że weksle pełnią zasadniczo funkcję gwarancyjną i zabezpieczają wykonanie zobowiązań wystawcy, wynikających z określonego stosunku prawnego, nie zawsze wysokość wierzytelności może być stronom znana w momencie wystawiania weksla (tak będzie np. w przypadku zawarcia ramowej umowy handlowej, w ramach której strony w przyszłości zawierać będą poszczególne, jednostkowe umowy sprzedaży określonych towarów). Prawo wekslowe nie przewiduje obligatoryjnych elementów weksla in blanco. Powszechnie przyjmuje się, że weksel taki powinien zawierać co najmniej podpis wystawcy oraz słowo „weksel” w samej treści dokumentu, tak aby była uwidoczniona wola osoby składającej swój podpis zaciągnięcia zobowiązania wekslowego (innego zdania są T. Komosa i W. Opalski, Prawo wekslowe. Prawo czekowe. Komentarz, Warszawa 1997, s. 41). Zobowiązanie wekslowe powstanie z chwilą wystawienia weksla, ale będzie ono warunkowe w tym sensie, że pełne skutki prawne wywrze dopiero z chwilą prawidłowego wypełnienia weksla (poprzez uzupełnienie go we wszystkie konieczne elementy jego treści).

Jednocześnie z wydaniem weksla in blanco, wystawca powinien upoważnić remitenta do wypełnienia (uzupełnienia) weksla w określony sposób, składając tzw. deklarację wekslową, bądź zawierając z wierzycielem umowę wekslową, często nazywaną także porozumieniem wekslowym. Ich wspólnym mianownikiem jest natomiast to, że zawierają upoważnienie dla remitenta do wypełnienia weksla w określony sposób, natomiast różnią się one tym, że pierwsza ma postać jednostronnego oświadczenia woli wystawcy weksla, zaś druga zakłada konsens stron. W dalszej części niniejszego artykułu pojęcia „deklaracja wekslowa”, „umowa wekslowa” oraz „porozumienie wekslowe” będą używane zamiennie, jako tożsame z punktu widzenia funkcji, jaką spełniają. Przepisy prawa wekslowego nie przewidują żadnej szczególnej formy deklaracji wekslowej. Może więc ona zostać złożona w jakiejkolwiek formie, w tym także w formie faktów konkludentnych (art. 60 k.c.). Treść deklaracji może więc zostać wykazana jakimikolwiek środkami dowodowymi, włączając w to także zeznania świadków (z ograniczeniami dowodowymi przewidzianymi w k.c.).

 

Należy wyraźnie podkreślić, że ważność weksla wystawionego in blanco  nie jest uzależniona od istnienia deklaracji wekslowej (tak orzekł Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28 października 1963 r., II CR 249/63, OSNCP 1964, nr 10, poz. 208). Praktyczny problem powstaje w sytuacji wypełnienia weksla niezgodnie z zawartym porozumieniem. Należy wówczas stwierdzić, że zobowiązanie wekslowe jest ważne, ale otwiera dłużnikowi wekslowemu możliwość podniesienia zarzutu wypełnienia weksla niezgodnie z zawartym porozumieniem. Należy bowiem zauważyć, iż pomimo abstrakcyjnego charakteru weksla, zawsze zabezpiecza on roszczenia wynikające z określonego stosunku prawnego. I właśnie w tym sensie niezwykle istotną rolę odgrywa deklaracja wekslowa, z której zarzut może doprowadzić nawet do unicestwienia roszczeń z weksla. Deklaracja wekslowa pełni więc rolę swoistego wentylu bezpieczeństwa z punktu widzenia interesów dłużnika wekslowego, gdyż umożliwia mu kontrolę prawidłowości wypełnienia weksla. Ciężar dowodu w tym zakresie spoczywa jednak na dłużniku wekslowym (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 24 października 1962 r., 2 CR 976/61, OSNCP 1964, nr 2, poz. 27 z aprobującą glosą A. Ważbińskiego, Nowe Prawo 1964, nr 11, s. 112).

W razie, gdy wskutek wypełnienia weksla niezgodnie z zawartym porozumieniem remitent wyrządzi dłużnikowi wekslowemu szkodę, naraża się na odpowiedzialność odszkodowawczą w myśl ogólnych reguł art. 415 i nast. k.c.

Weksel można uzupełnić tylko o te elementy, których nie zawiera blankiet wydany remitentowi. Posiadacz weksla nie może bowiem dokonywać zmiany treści weksla (art. 69 prawa wekslowego). Problem w tym, czy należy uważać za zmianę treści weksla wpisanie miejsca płatności weksla innego, niż podane przez wystawcę obok jego nazwiska. A. Szpunar uważa to za zmianę treści weksla (Komentarz do prawa wekslowego i czekowego, Warszawa 2001). Wydaje się jednak, że z art. 102 zd. 4 prawa wekslowego wniosek taki nie wynika. Przepis ten stanowi bowiem, iż „weksel własny, w którym nie oznaczono miejsca wystawienia, uważa się za wystawiony w miejscu, podanem obok nazwiska wystawcy”. A contrario zatem, jeżeli w wekslu własnym oznaczono miejsce jego wystawienia, nie znajduje zastosowania domniemanie wyrażonym w powołanym przepisie. Przedstawiony problem zdaje się jednak nie mieć znaczenia praktycznego, ponieważ w przypadku weksla in blanco, zmiany (o ile w ogóle przyjąć, że takie nastąpiły), zostają dokonane w chwili uzupełniania weksla, a więc już po złożeniu podpisu przez wystawcę. Nie mają zatem żadnego znaczenia z punktu widzenia jego odpowiedzialności.

Powstaje także problem dopuszczalności zaopatrzenia weksla w nieobligatoryjne klauzule, takie jak np. domicyl, oprocentowanie sumy wekslowej, czy klauzulę „bez protestu”, jeżeli w deklaracji wekslowej wyraźnie tego nie przewidziano. Zdaniem W. Opalskiego (Prawo wekslowe i prawo czekowe. Komentarz, Warszawa 1999), „uprawnienie do wypełnienia weksla obejmuje tylko elementy obligatoryjne. Natomiast dla zamieszczenia klauzul nieobligatoryjnych wymagana jest zgoda dłużnika, przy czym może to być zgoda dorozumiana, wynikająca z okoliczności (zwyczaju, stałej praktyki itp.). Zamieszczenie takiej klauzuli bez zgody dłużnika nie powoduje nieważności weksla, lecz dłużnik odpowiada wówczas w granicach wyznaczonych w porozumieniu”. Zarzut dłużnika w tym zakresie mógłby więc okazać się zasadny.

Praktyczny problem powstał także na gruncie tego, co stanowi przedmiot (przyczynę, causa) wekslowego zabezpieczenia spłaty wierzytelności. Niewątpliwie weksel gwarancyjny zabezpiecza określone wierzytelności, wynikające z konkretnego stosunku prawnego. Wątpliwości mogą powstać co do dopuszczalności dochodzenia zapłaty sumy wekslowej, której źródło pierwotnie stanowiła np. umowa sprzedaży, z której roszczenie po wypełnieniu weksla zostało w całości zaspokojone, lecz powstało inne - w tej samej wysokości, lecz wynikające z innej podstawy faktycznej (np. z innej umowy sprzedaży). Chodzi tutaj o dopuszczalność „zamiany tego, co stanowi causa wypełnienia weksla”. Wydaje się, iż skoro wierzyciel uczynił już użytek z weksla, nie może po raz kolejny przedstawić weksla do wykupu argumentując, iż sumę wekslową stanowi inna wierzytelność niż ta, która stanowiła podstawę wypełnienia weksla. Od powyższej sytuacji należy jednak odróżnić tę, w której weksel został wręczony na zabezpieczenie określonej wierzytelności, a posiadacz weksla zamierza użyć go w celu realizacji innej wierzytelności. W takim bowiem wypadku badać należy zgodę wystawcy weksla (vide orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 9 kwietnia 1962 r., 4 CR 751/61, OSPiKA 1964, poz. 2).

Weksel in blanco można zbyć przed jego uzupełnieniem, jednakże zbycie takie nie podlega przepisom prawa wekslowego, lecz ogólnym regułom prawa cywilnego. (vide S. Wróblewski: Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Kraków 1936, s. 65). W rachubę wchodzi przede wszystkim przelew wierzytelności połączony z wydaniem dokumentu (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 1998 r., III CKN 342/97, OSNC 1998/9 poz. 141). Na nabywcę przechodzi także upoważnienie do wypełnienia weksla, jednakże powinien się on stosować się do treści porozumienia zawartego uprzednio z wystawcą weksla in blanco, pomimo że nie był stroną porozumienia zawartego przez zbywcę z wystawcą i może nie znać jego treści. De lege lata, nabycie niewypełnionego weksla jest więc połączone z pewnym ryzykiem.

 

Inaczej będzie przedstawiać się sytuacja, w której remitent najpierw wypełni weksel, a następnie dokona jego zbycia. Wówczas dłużnik wekslowy tylko wówczas będzie mógł skutecznie podnieść zarzut niezgodnego z porozumieniem wypełnienia weksla, jeżeli nabywca weksla nabył weksel w złej wierze, bądź przy nabyciu dopuścił się rażącego niedbalstwa (art. 10 prawa wekslowego). Jest to ochrona nieco słabsza niż przy zbyciu „zupełnego” weksla, gdyż wówczas o skuteczności zarzutów dłużnika wekslowego decyduje to, czy nabywca takiego weksla działał świadomie na szkodę dłużnika (art. 17 prawa wekslowego). Niemniej jednak, pomimo że - jak wynika z powyższych przepisów - zbycie uabstrakcyjnia weksel, dłużnik wekslowy zachowuje możliwość zgłaszania tzw. zarzutów subiektywnych (tj. wynikających z łączącego strony stosunku podstawowego), choć jest to w zdecydowany sposób ograniczony.

Reasumując należy stwierdzić, że przepisy prawne przewidują wiele ułatwień dla wierzyciela, który dochodzi roszczeń z weksla przed sądem, pomimo że sam weksel cechuje się wysokim stopniem sformalizowania. Ułatwienia te przejawiają się przede wszystkim w umożliwieniu wierzycielowi dochodzenia roszczeń w trybie postępowania nakazowego - co znacznie obniża koszty procesu w porównaniu z kosztami postępowania upominawczego -  oraz pozwala na uzyskanie zabezpieczenia na podstawie art. 492 § 1 k.p.c. Ponadto, zgodnie z przepisem § 3 art. 492 k.p.c., nakaz zapłaty wydany na podstawie weksla staje się natychmiast wykonalny po upływie terminu do zaspokojenia roszczenia. Dopiero w razie wniesienia zarzutów sąd może, na wniosek pozwanego, wstrzymać wykonanie nakazu.

W wielu istotnych kwestiach, praktyka sądów nie jest jednak jednolita. Poszczególne instytucje prawa wekslowego wymagają doprecyzowania - bądź w drodze ingerencji ustawodawcy, bądź poprzez wypracowanie jednolitej linii orzeczniczej. Weksel stanowi jednak całkiem wygodny instrument zabezpieczenia roszczeń wierzyciela, chociaż stwarza ogromne ryzyko dla wystawcy.

Paweł Kierończyk

Autor jest absolwentem aplikacji sądowej, pracuje jako prawnik w Euler Hermes, Mierzejewska - Kancelaria Prawna Sp. k.

 pawel.kieronczyk@eulerhermes.com

www.eulerhermes.pl

Tel. 22 385 42 24