Majątek spółki cywilnej

Stan prawny na 8 lutego 2011 r.

Charakter majątku

W polskim prawie istnieją dwa rodzaje współwłasności - oprócz łącznej mamy jeszcze zwykłą, czyli „w częściach ułamkowych”, która występuje w przeważającej ilości wypadków (spadki, wspólnie nabyte mienie itp.). Jej cechą charakterystyczną jest możliwość wyodrębnienia udziałów i - co za tym idzie - wskazanie przewagi jednego ze współwłaścicieli. Inaczej jest przy spółce cywilnej, gdzie udziały nie dają się wyodrębnić. Podstawową cechą istniejącej między wspólnikami współwłasności łącznej jest właśnie brak udziałów, co sprawia, że niefortunne okazują się sformułowania kodeksowe dotyczące udziałów w majątku spółki. W trakcie prawnego istnienia spółki żaden z jej wspólników nie może dysponować jej majątkiem. Po prostu każdemu przysługują równe prawa do całości majątku. Tym bardziej nie może tego czynić pełnomocnik.

ZAPAMIĘTAJ

Wspólnik nie może rozporządzać udziałem we wspólnym majątku wspólników ani udziałem w poszczególnych składnikach tego majątku. W czasie trwania spółki wspólnik nie może domagać się podziału majątku wspólnego. Podobnie w tym czasie wierzyciel wspólnika nie może żądać zaspokojenia z jego udziału we wspólnym majątku ani z udziału w poszczególnych składnikach tego majątku.

Na skutek zawiązania spółki i wniesienia do niej wkładów dochodzi do powstania pewnej zorganizowanej masy majątkowej, to jednak w żadnym razie nie jest ona majątkiem spółki. Naturalnie sformułowanie „majątek spółki” jest często spotykane w praktyce; da się je nawet wyinterpretować z norm ustawowych, niemniej jednak jest ono nieścisłe i współwłasność łączna dotyczy po prostu majątków osobistych wspólników. Po prostu część tych majątków przeniesiona w formie wkładów na rzecz spółki staje się mieniem wspólnym wspólników. Jeżeli np. do spółki wnoszona jest nieruchomość, to konieczna jest forma aktu notarialnego z tej przyczyny, że dojdzie do przeniesienia części prawa własności nieruchomości.

PRZYKŁAD

Wspólnicy spółki cywilnej są właścicielami działki o powierzchni 21 a. Rozszerzając działalność, wspólnicy chcieliby zmodyfikować umowę spółki i przyjąć nowego wspólnika. W takiej sytuacji, pomimo że spółka nie stanie się w sensie prawnym właścicielem działki, to forma aktu notarialnego jest wymagana - dojdzie bowiem do przeniesienia „części” własności na nowego wspólnika.

Majątek spółki jako współwłasność łączna

Jeśli wspólnicy zdecydują się na kooperację w formie spółki cywilnej, to muszą liczyć się z tym, że na czas trwania umowy dojdzie między nimi do powstania współwłasności łącznej ze wszystkimi tego konsekwencjami i nie ma możliwości odmiennego ukształtowania stosunków majątkowych. Przede wszystkim każdy wspólnik ma od tej pory dwa majątki. Po pierwsze dysponuje swym majątkiem osobistym, a po drugie jest też właścicielem określonego udziału we współwłasności łącznej. Bezudziałowość tej współwłasności polega jednak na tym, że „udział” (czy raczej pewien zespół praw do majątku wspólnego wspólników) nie jest oznaczony ułamkowo. Stan ten o tyle nie jest definitywny, że współwłasność łączna przekształca się we współwłasność w częściach ułamkowych w sytuacji rozwiązania spółki bądź ustąpienia wspólnika ze spółki. Naturalnie, aktualizują się w takim wypadku wszelkie prawa i obowiązki współwłaścicieli, a wcześniej czy później pojawi się też problem wyjścia ze współwłasności, czy to w drodze umowy stron, czy też na mocy postanowienia o zniesieniu współwłasności.

Nienaruszalność majątku

Kolejną konsekwencją współwłasności jest nienaruszalność majątku spółki w czasie jej trwania. Służą temu kolejne zakazy wymienione w art. 863 k.c. Po pierwsze nie jest dopuszczalne rozporządzenie udziałem we wspólnym majątku wspólników ani też udziałem w poszczególnych składnikach tego majątku. Czynność prawna sprzeczna z tym przepisem ustawy albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana. Rozporządzenie zakazane na mocy art. 863 § 1 k.c. będzie zatem z mocy prawa nieważne, co spowoduje, że gdyby nabywca udziału zapłacił, będzie mógł domagać się zwrotu nienależnego świadczenia. Kolejną konsekwencją niepodzielności majątku spółki jest fakt, że nie stosuje się do niego w czasie trwania spółki przepisów o zobowiązaniach podzielnych. Interesy wierzycieli są w tym wypadku chronione przez możliwość zajęcia praw przysługujących wspólnikowi w razie wystąpienia ze spółki lub jej rozwiązania. Pomimo że majątek wspólny obejmuje różnego rodzaju prawa (prawa rzeczowe, wierzytelności itp.), to jednak dotyczy on tylko aktywów. Za długi wspólnicy odpowiadają solidarnie.

ZAPAMIĘTAJ

Majątek wspólny obejmuje także roszczenie o świadczenie usług.

 

Wkład do spółki

Podstawowym obowiązkiem wspólnika związanym z majątkiem spółki jest wniesienie do spółki wkładu w przepisanej formie. Wkład może polegać na wniesieniu prawa własności rzeczy, innych praw mających wartość majątkową (np. cesja wierzytelności), a także na świadczeniu usług. Wkłady mogą mieć postać pieniężną lub rzeczową (zwyczajowo nazywa się je aportem, choć przy spółce cywilnej trudno mówić w ogóle o wkładzie do spółki). Mogą też polegać na wniesieniu innych praw rzeczowych, np. użytkowania gruntu lub lokalu (z zastrzeżeniem, że w tym wypadku wnosi się technicznie nie niezbywalne ograniczone prawo rzeczowe, ale uprawnienie do używania tego prawa), a także praw obligacyjnych - prawa najmu lub dzierżawy, wniesieniu używania samochodu, patentu itp. Wreszcie wkładem wspólnika może być świadczenie usług określonych w umowie, zarówno przez cały czas trwania spółki, jak i przez inny oznaczony czas.

Wkłady nie zawsze muszą być wnoszone do spółki na własność czy - ujmując rzecz ściślej - na współwłasność łączną wszystkich wspólników. Niekiedy wystarczy wniesienie rzeczy do używania. Nie jest to przy tym użytkowanie, czyli ograniczone prawo rzeczowe ustanowione na rzeczy polegające na prawie pozostałych wspólników do jej używania i do pobierania pożytków. Nie ma oczywiście żadnych przeszkód, by ustanowić na rzeczy wnoszonej jako wkład takie prawo na rzecz pozostałych wspólników (czy ściślej uprawnienie do używania użytkowania), jednak po stronie pozostałych wspólników nie powstaje w tym zakresie prawo rzeczowe. Podobnie jest zresztą z innymi prawami rzeczowymi ograniczonymi, które z zasady mają pewną wartość majątkową. Można wnieść je do spółki do używania albo też przenieść całkowicie i wnieść jako wkład, o ile dane prawo rzeczowe jest zbywalne i posiada określoną wartość majątkową. W praktyce najczęściej będzie to spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu. Wniesienie go do używania jest nieskomplikowane i nie powoduje powikłań majątkowych między wspólnikami, a jednocześnie gwarantuje spółce możność swobodnego korzystania z lokalu mieszkalnego. Jeżeli rzeczy mają być wniesione tylko do używania, stosuje się odpowiednio przepisy o najmie. W tym miejscu przytoczymy kilka istotnych regulacji dotyczących używania przedmiotu wkładu (rzeczy), z zastrzeżeniem, że ilekroć piszemy o spółce, to określone obowiązki i uprawnienia ciążą w tym zakresie na poszczególnych wspólnikach. Wspólnik powinien zatem wydać spółce rzecz w stanie przydatnym do umówionego użytku i utrzymywać ją w takim stanie przez czas trwania używania. Drobne nakłady połączone ze zwykłym używaniem rzeczy obciążają spółkę. Jeżeli przedmiot wniesiony do używania uległ zniszczeniu z powodu okoliczności, za które wspólnik odpowiedzialności nie ponosi, nie ma on obowiązku przywrócenia stanu poprzedniego. Jeżeli w czasie trwania używania rzecz wymaga napraw, które obciążają wspólnika, a bez których nie jest przydatna do umówionego użytku, spółka może wyznaczyć wspólnikowi odpowiedni termin do wykonania napraw. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu można dokonać koniecznych napraw na koszt wspólnika. Z kolei spółka powinna używać rzeczy w sposób określony w umowie, a gdy umowa nie określa sposobu używania - w sposób odpowiadający właściwościom i przeznaczeniu rzeczy. Jeżeli powstanie potrzeba napraw, które obciążają wspólnika, spółka powinna go o tym niezwłocznie zawiadomić. Bez zgody wspólnika spółka nie może czynić w rzeczy zmian sprzecznych z umową lub z przeznaczeniem rzeczy. Spółka może używaną rzecz oddać w całości lub części osobie trzeciej do bezpłatnego używania albo w podnajem, jeżeli umowa jej tego nie zabrania. W razie oddania rzeczy osobie trzeciej zarówno spółka, jak i osoba trzecia są odpowiedzialni względem wspólnika za to, że rzecz będzie używana zgodnie z obowiązkami wynikającymi z umowy. Stosunek wynikający z zawartej przez spółkę umowy o bezpłatne używanie lub podnajem rozwiązuje się najpóźniej z chwilą zakończenia używania (zazwyczaj będzie to równoznaczne z zakończeniem bytu spółki).

Roszczenia wspólnika przeciwko spółce (pozostałym wspólnikom) o naprawienie szkody z powodu uszkodzenia lub pogorszenia rzeczy, jak również roszczenia spółki przeciwko wspólnikowi o zwrot nakładów na rzeczprzedawniają się z upływem roku od dnia zwrotu rzeczy.

PRZYKŁAD

Samochód osobowy został wniesiony do spółki jako wkład. Strony umówiły się, że samochód zostanie wspólnikowi zwrócony 3 stycznia 2011 r. Uchwała o zwrocie została jednak wykonana dopiero 27 stycznia. W takiej sytuacji termin przedawnienia upłynie 27 stycznia 2012 i od 28 stycznia wspólnik będzie mógł bez prawnych konsekwencji uchylić się od roszczenia spółki o zwrot nakładów na rzecz.

CO NA TO SĄD?

Niewątpliwie innym prawem, które w rozumieniu art. 861 § 1 k.c. może być przedmiotem wkładu wspólnika do spółki jest prawo najmu. Jednakże tzw. zdolność aportową ma tylko najem, tzw. konstytutywny, a nie translatywny. Oznacza to niemożność wniesienia jako udziału do spółki cywilnej prawa najmu nabytego przez wspólnika jako najemcę, ale możliwość ustanowienia najmu na rzecz spółki cywilnej przez wspólnika będącego właścicielem nieruchomości.

Wyrok NSA z 24 czerwca 2009 r. sygn. akt II FSK 345/08, niepublikowany

Odpowiedzialność solidarna

Wspólnik odpowiada solidarnie za długi spółki. Oznacza to, że wierzyciel może domagać się zapłaty od któregokolwiek ze wspólników spółki cywilnej - wybierając np. tego, który daje najlepszą gwarancję spłaty zadłużenia. Regulujące solidarną odpowiedzialność wspólników przepisy są bezwzględnie obowiązujące, co oznacza, że nie mogą zostać zmodyfikowane na mocy postanowienia stron. Zmiana mogłaby polegać zresztą tylko na ograniczeniu bądź wyłączeniu odpowiedzialności solidarnej, bo trudno wyobrazić sobie wzmocnienie ustawowych wymogów. Umowa między wspólnikami sprzeczna z przepisami nie jest jednak z mocy prawa nieważna, a tylko jej skuteczność ogranicza się do rozliczeń wewnętrznych (w zasadzie dotyczących roszczeń regresowych) między poszczególnymi wspólnikami. Nie ma bowiem przeszkód, by ustalić, że na skutek zapłaty solidarnego długu jeden ze wspólników zwraca płacącemu nawet całość zadłużenia. Na takim stanowisku stanął też SA w Katowicach w wyroku z 20 czerwca 1995 r. (sygn. akt I ACr 285/95, OSA z 1996 r. nr 10, poz. 51), w którym stwierdzono, że umowa w zakresie przejęcia lub zwolnienia z odpowiedzialności majątkowej za zobowiązania spółki wywiera skutki prawne jedynie między byłymi wspólnikami (np. w zakresie regresu). Nie powoduje natomiast żadnych skutków prawnych w stosunku do osób trzecich.

ZAPAMIĘTAJ

Długi zaciągnięte przez wspólników spółki cywilnej są nadal ich długami, za które odpowiadają solidarnie także po przekształceniu spółki cywilnej w jawną.

 

Solidarność zobowiązania dotyczy też straty. Jak wskazał SA w Poznaniu w wyroku z 7 grudnia 2006 r. (sygn. akt I ACa 648/06, niepublikowany): nie jest prawnie dopuszczalne rozliczenie straty w ramach spółki cywilnej przed jej rozwiązaniem. Jeżeli majątek spółki może nie wystarczyć na pokrycie długów zewnętrznych, a w takim wypadku, zważywszy na solidarną odpowiedzialność wspólników za zobowiązania spółki, zaspokojenie wierzycieli następuje kosztem majątków osobistych poszczególnych wspólników (art. 864 k.c.) to spłacone długi nie przestają być długami spółki, są jej majątkiem pasywnym, a w istocie stratami, w których z mocy art. 867 § 1 k.c. uczestniczą wszyscy wspólnicy.

Stosowanie przepisów o współwłasności

Od chwili rozwiązania spółki cywilnej stosuje się odpowiednio do wspólnego majątku wspólników przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych. W braku umownego postanowienia do stosunków między byłymi wspólnikami stosujemy pomocniczo art. 197 k.c., zgodnie z którym domniemywa się, że udziały współwłaścicieli są równe. W okresie między rozwiązaniem spółki a definitywnym podziałem majątku każdy ze współwłaścicieli może rozporządzać swoim udziałem bez zgody pozostałych współwłaścicieli. Do rozporządzania rzeczą wspólną (np. sprzedaży) oraz do innych czynności, które przekraczają zakres zwykłego zarządu, potrzebna jest zgoda wszystkich współwłaścicieli. W braku takiej zgody współwłaściciele, których udziały wynoszą co najmniej połowę, mogą żądać rozstrzygnięcia przez sąd, który orzeknie, mając na względzie cel zamierzonej czynności oraz interesy wszystkich współwłaścicieli. Każdy ze współwłaścicieli jest obowiązany do współdziałania w zarządzie rzeczą wspólną. Zakres zwykłego zarządu należy oceniać odrębnie co do każdej rzeczy będącej przedmiotem współwłasności, posiłkując się zasadami rządzącymi zwykłymi czynnościami spółki. Czynności prawne dokonane bez koniecznej zgody wszystkich współwłaścicieli lub stosownego orzeczenia sądu są bezwzględnie nieważne i nie mogą być później potwierdzone przez innych współwłaścicieli, a ich ewentualne skutki mogą powstać jedynie w granicach ochrony osób trzecich działających w dobrej wierze (wyrok SA w Poznaniu z 7 lutego 2006 r. sygn. akt I ACa 829/05, OSA z 2006 r. nr 12, poz. 40).

ZAPAMIĘTAJ

Jeżeli większość współwłaścicieli postanawia dokonać czynności rażąco sprzecznej z zasadami prawidłowego zarządu rzeczą wspólną, każdy z pozostałych współwłaścicieli może żądać rozstrzygnięcia przez sąd.

Każdy ze współwłaścicieli może wystąpić do sądu o wyznaczenie zarządcy, jeżeli nie można uzyskać zgody większości współwłaścicieli w istotnych sprawach dotyczących zwykłego zarządu albo jeżeli większość narusza zasady prawidłowego zarządu lub krzywdzi mniejszość. Większość współwłaścicieli oblicza się według wielkości udziałów. Współwłaściciel sprawujący zarząd rzeczą wspólną może żądać od pozostałych współwłaścicieli wynagrodzenia odpowiadającego uzasadnionemu nakładowi jego pracy. Każdy jest uprawniony do współposiadania rzeczy wspólnej oraz do korzystania z niej w takim zakresie, jaki daje się pogodzić ze współposiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez pozostałych współwłaścicieli. Pożytki i inne przychody z rzeczy wspólnej przypadają współwłaścicielom w stosunku do wielkości udziałów; w takim samym stosunku współwłaściciele ponoszą wydatki i ciężary związane z rzeczą wspólną. Każdy ze współwłaścicieli niesprawujących zarządu rzeczą wspólną może żądać w odpowiednich terminach rachunku z zarządu.

Każdy z byłych wspólników może wykonywać wszelkie czynności i dochodzić wszelkich roszczeń, które zmierzają do zachowania wspólnego prawa. Po rozwiązaniu spółki cywilnej każdy wspólnik może przed podziałem majątku wspólnego wspólników samodzielnie dochodzić przypadającej mu części wierzytelności, jeżeli świadczenie dłużnika ma charakter podzielny (wyrok SN z 6 listopada 2002 r. sygn. akt I CKN 1118/00, niepublikowany). Będzie tak w szczególności przy wszystkich wierzytelnościach pieniężnych.

Wspólny majątek spółki

Z majątku pozostałego po zapłaceniu długów spółki zwraca się wspólnikom ich wkłady, stosując odpowiednio przepisy o zwrocie wkładów w razie wystąpienia wspólnika ze spółki. Pozostałą nadwyżkę wspólnego majątku dzieli się między wspólników w takim stosunku, w jakim uczestniczyli w zyskach spółki. Z dniem rozwiązania spółki dochodzi zatem do istotnego przekształcenia w stosunkach własnościowych - współwłasność między wspólnikami staje się współwłasnością udziałową, co oznacza, że można wyodrębnić ułamkowo udziały poszczególnych osób w majątku wspólnym, a także że można współwłasność znieść. Jak wskazał SA w Poznaniu w wyroku z 6 lutego 1996 r. (sygn. akt I ACr 647/95, Pr. Gosp. z 1996 r. nr 11, poz. 46): rozwiązanie spółki cywilnej wywiera ten skutek, że dotychczasowa współwłasność łączna zamienia się we współwłasność w częściach ułamkowych ze wszystkimi tego konsekwencjami. Tym samym wspólnicy uzyskują prawo rozporządzenia swoimi udziałami w rzeczach, które poprzednio stanowiły ich współwłasność do niepodzielnej ręki. Odpowiedzialność za nieuzasadnione zbycie przedmiotu współwłasności łącznej (do niepodzielnej ręki) ma charakter deliktowy, a poszkodowanemu współwłaścicielowi należy się odszkodowanie w wysokości połowy wartości zbytego przedmiotu.

Udziały w majątku wspólnym

Kolejnym problemem, z którym muszą się zmierzyć byli wspólnicy jest ustalenie udziałów w majątku wspólnym. Bardzo często spoty w tym zakresie trafiają na wokandę sądową. Z braku ustawowej podstawy i na skutek upływu czasu nie można uznać za miarodajną wartość wkładów wniesionych przez poszczególnych wspólników przy zawiązywaniu spółki. W takim wypadku przyjmuje się, że udziały poszczególnych osób wyznacza określony w umowie spółki stosunek poszczególnych osób w zyskach i stratach spółki. W umowie spółki można inaczej ustalić stosunek udziału wspólników w zyskach i stratach. Prawidłowe oznaczenie udziałów we współwłasności ma zasadnicze znaczenie przez czas jej trwania, a może on być dość znaczny, jako że żaden przepis nie nakazuje wspólnikom niezwłocznego wyjścia ze wspólności.

PRZYKŁAD

Spółka cywilna funkcjonowała w okresie 1 stycznia 2004 r. - 31 grudnia 2010 r. Liczyła 4 wspólników, a została rozwiązana przez sąd z powodu poważnego i nierokującego nadziei poprawy konfliktu między wspólnikami. Poszczególni wspólnicy mieli następujące udziały w majątku wspólnym (wywodzili ten podział z wartości wniesionych wkładów):

• A - 71% (nieruchomość),

• B - 6% (maszyna drukarska),

• C - 7% (samochód),

• D - 16% (wkład pieniężny).

Podczas negocjacji podziałowych wspólnik A zaproponował podział majątku wspólnego wedle wartości wniesionych wkładów. Pozostali wspólnicy zaooponowali, wskazując, że byłoby to pominięcie ich kilkuletniej pracy w spółce. W umowie było zapisane, że wspólnicy uczestniczą w równym stopniu w zyskach

i stratach. W takim stanie faktycznym stanowisko większości wspólników jest prawidłowe - po ewentualnym procesie podziałowym sąd orzeknie o równym podziale majątku.

CO NA TO SĄD?

1. Zakaz rozporządzania udziałem we wspólnym majątku wspólników odnosi się do okresu istnienia stosunku spółki. Przyjąć również należy, że także w chwili występowania wspólnika ze spółki, zakaz ten działa, ponieważ konsekwencją wystąpienia jest rozliczenie przewidziane w art. 871 k.c.

2. Unormowanie przyjęte w art. 875 § 2 i 3 k.c. nie może stanowić przeszkody w realizowaniu przez każdego z byłych wspólników - w okresie przed podziałem ich wspólnego majątku - uprawnienia w dochodzeniu od dłużnika tego majątku wierzytelności na swoją rzecz i w części odpowiadającej jego udziałowi.

3. Zawarcie przez wspólników spółki cywilnej z zakładem ubezpieczeń umowy ubezpieczenia mienia, stanowiącego majątek wspólny wspólników jest czynnością z zakresu gospodarowania tym majątkiem. Legitymacja procesowa w przypadku dochodzenia roszczenia powstałego z niewykonania takiej umowy przysługuje wspólnikom, którzy nawiązali stosunek zobowiązaniowy z ubezpieczycielem. Nie każdy zatem wspólnik (współwłaściciel) może żądać wykonania takiego zobowiązania przez dłużnika.

Wyrok SN z 11 lutego 2009 r. sygn. akt V CSK 325/08, niepublikowany

ADAM MALINOWSKI - radca prawny