Zasadniczo zobowiązania dzielą się na stosunki z oznaczonym, w treści czynności prawnej, terminem spełnienia świadczenia oraz bez oznaczenia takiego terminu. W przypadkach braku terminu zastosowanie ma ogólna reguła zawarta w art. 455 kc, wiążąca wymagalność z faktem wezwania dłużnika do spełnienia świadczenia.
Szczególnymi przypadkami na gruncie funkcjonowania umów z oznaczonym terminem są sytuacje, w których wierzyciel jeszcze przed nadejściem wymagalności swego roszczenia jest w stanie ocenić, iż dłużnik nie spełni należnego świadczenia.
Jest to zjawisko częste dla stosunków profesjonalnych pomiędzy przedsiębiorcami, gdzie zawierane są umowy ramowe. Umowy takie są podstawą do istnienia między stronami stosunków o charakterze ciągłym z terminami ich wykonania oznaczonymi na przyszłość.
Pojawia się w związku z tym pytanie o to czy wierzyciel, pomimo wystąpienia okoliczności uzasadniających potencjalne naruszenie zobowiązania przez dłużnika jest zmuszony wyczekiwać upływu terminu. Tylko bowiem po jego upływie, może on skutecznie dochodzić swoich wymagalnych roszczeń na drodze sądowej (w przeciwnym razie sąd oddala powództwo o niewymagalne roszczenie, jako przedwczesne).
Polecamy: Czy nieściągalne należności można zaliczyć do kosztów uzyskania przychodów
Niewypłacalny dłużnik
Pewnym udogodnieniem, wprowadzonym przez ustawodawcę jest w tym zakresie przepis art. 458 kc. W swych rozwiązaniach koresponduje on z regulacjami prawa upadłościowego i powinien być rozpatrywany w świetle ich treści.
Art. 458 kc: Jeżeli dłużnik stał się niewypłacalny albo jeżeli wskutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność, zabezpieczenie wierzytelności uległo znacznemu zmniejszeniu, wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia bez względu na zastrzeżony termin.
Przepis powyższy stwierdza, że w przypadku realizacji jednej z wymienionych w nim przesłanek (niewypłacalności albo zmniejszenia wartości zabezpieczenia) roszczenie wierzyciela staje się wymagalne, niezależnie od przewidzianego terminu.
Pierwszą okolicznością mającą doniosłość prawną jest zatem niewypłacalność dłużnika. Nie jest jasna relacja zastosowanego tu pojęcia niewypłacalności ze zdarzeniem upadłości uregulowanego inną ustawą. Bowiem na mocy, art. 91 ustawy prawo upadłościowe i naprawcze (puin) wszystkie wierzytelności wobec dłużnika stają się wymagalne z chwilą ogłoszenia upadłości.
Reżim prawa upadłościowego realizuje zasadę jednolitego i równego traktowania wierzycieli dając im takie same szanse na zaspokojenie z masy upadłości, uniezależniając je od terminów wymagalności. Dodatkowo przepis art. 247 puin przewiduje odpowiednie pomniejszenie kwoty wierzytelności, które zostały uznane za wymagalne na mocy przepisu art. 91 puin mimo, że ich termin jeszcze nie nadszedł.
Zauważalny jest brak harmonizacji pomiędzy przepisem art. 458 kc, a przepisem art. 91 puin. Gdyby, bowiem postawić znak równości pomiędzy niewypłacalnością i upadłością to regulacja upadłościowa staje się zbędna.
Z kolei uznanie niewypłacalności za okoliczność faktyczną, poprzedzającą upadłość, grozi naruszeniem art. 127 ust. 3 puin.
Zasada równego traktowania wierzycieli przy upadłości jest także realizowana poprzez art. 127 ust. 3 puin. Czyni on bezskuteczną każdą zapłatę długu niewymagalnego, która została dokonana w okresie 2 miesięcy przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości. Praktyczna konsekwencja funkcjonowania art. 458 kc jest taka, że każdy wierzyciel mógłby przed rozpoczęciem procedury upadłościowej wykorzystać natychmiastową wymagalność i żądać zapłaty. Taka zapłata nie mogłaby być kwestionowana w świetle art. 127 puin, gdyż roszczenie na mocy art. 458 kc stawałoby się wymagalne.
Art. 127 ust. 3 puin: Bezskuteczne są również zabezpieczenie i zapłata długu niewymagalnego, dokonane przez upadłego w terminie dwóch miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Jednak ten, kto otrzymał zapłatę lub zabezpieczenie, może w drodze powództwa lub zarzutu żądać uznania tych czynności za skuteczne, jeżeli w czasie ich dokonania nie wiedział o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości.
Kiedy stosować kodeks cywilny a kiedy prawo upadłościowe
Wskutek tak wielu wątpliwości natury konstrukcyjno-prawnej wydaje się, że jedynym spójnym rozwiązaniem jest zróżnicowanie skutków art. 458 kc w zależności od podmiotów będących dłużnikami.
W stosunku do dłużników nieposiadających zdolności upadłościowej (nieprowadzących działalności gospodarczej) regulacja kodeksowa ma pełne zastosowanie. Z kolei w przypadkach przedsiębiorców uzyskanie wymagalności z mocy art. 458 jest o tyle skuteczne, o ile nie ogłoszono upadłości. Wraz z ogłoszeniem uzyskanie to należy uznać za niebyłe.
Tak więc wierzycielowi przysługuje uprawnienie do żądania spłaty „przyspieszonego” roszczenia, o ile nie nastąpiło ogłoszenie upadłości.
Trudności powodować może również określenie powstania momentu niewypłacalności, który to uzasadniałby dochodzenie przez wierzyciela swego roszczenia. Możliwe jest posiłkowanie się definicją niewypłacalności przewidzianą w art. 11 puin. Taka analogia może jednakże budzić wątpliwość, co do stosowania jej wobec podmiotów nieobjętych zakresem tej ustawy (nieposiadających zdolności upadłościowej).
Art. 11 puin: 1. Dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań.
2. Dłużnika będącego osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, uważa się za niewypłacalnego także wtedy, gdy jego zobowiązania przekroczą wartość jego majątku, nawet wówczas, gdy na bieżąco te zobowiązania wykonuje.
Polecamy: Kontrola podatkowa
Zmniejszone zabezpieczenie
Niewiele mniej problemów pojawia się przy próbie zinterpretowania przesłanki zmniejszenia wartości zabezpieczenia. W związku z tym, że przepis nie uszczegóławia, o jakie zabezpieczenia chodzi, należy rozciągnąć jego zastosowanie na wszelkie konstrukcje zabezpieczeniowe.
Dotyczyć to będzie, zatem zarówno zabezpieczeń akcesoryjnych (poręczenie, zastaw) jak i nieakcesoryjnych (hipoteka, przewłaszczenie na zabezpieczenie).
Jak zabezpieczyć transakcję by w razie kłopotów skutecznie dochodzić swoich roszczeń?
Ustalając znaczenie sformułowania „znaczne zmniejszenie” można z kolei odwołać się do pojęć stosowanych w stosunkach bankowych. Wysokość i rodzaj ustanawianego zabezpieczenia jest pochodną ryzyka kredytowego generowanego przez udzielony kredyt i ma na celu jego zrównoważenie.
Ryzyko owe wynika m.in. ze słabej zdolności kredytowej dłużnika (tj. jego kondycji finansowej, możliwości zarobkowych etc.), wielkości zaciągniętego zobowiązania, stabilności rynkowej itd. Za znaczne zmniejszenie zabezpieczenia uznaje się, zatem taką deprecjację jego wartości, która zwiększa w dużym stopniu ryzyko wystąpienia braku zaspokojenia wierzyciela.
Przepisem szczególnym w obrębie stosunków kredytowych jest art. 75 prawa bankowego, który stanowi samodzielną podstawę do wypowiedzenia umowy kredytu oraz uzyskania wymagalności roszczenia banku przed upływem terminu spłaty kredytu. W takich przypadkach stosowanie Art. 458 kc jest wyłączone.
Art. 75 ust. 1 prawa bankowego: W przypadku niedotrzymania przez kredytobiorcę warunków udzielenia kredytu albo w razie utraty przez kredytobiorcę zdolności kredytowej bank może obniżyć kwotę przyznanego kredytu albo wypowiedzieć umowę kredytu.
Konstrukcja natychmiastowej wymagalności wymaga wreszcie tego, żeby zmniejszenie zabezpieczenia nastąpiło z powodu okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność.
Sformułowanie to należy odnieść do ogólnej odpowiedzialność kontraktowej za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązań, a więc do art. 471 i 472 k.c.
Wobec tego natychmiastowa wymagalność roszczenia nie może nastąpić w stosunku do dłużnika, który prawidłowo wykonuje zobowiązanie, a spadek wartości zabezpieczenia nastąpił z przyczyny np. recesji gospodarczej i spadku cen na rynku.