Zwłoka w wykonaniu zobowiązania i jej konsekwencje zostały uregulowane w kodeksie cywilnym.
Kiedy świadczenie powinno być spełnione?
Zgodnie z art. 455 kodeksu, jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania.
Kiedy opóźnienie, a kiedy zwłoka?
Zgodnie z art. 476 kodeksu dłużnik dopuszcza się zwłoki, gdy nie spełnia świadczenia w terminie, a jeżeli termin nie jest oznaczony, gdy nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela. Nie dotyczy to wypadku, gdy opóźnienie w spełnieniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
W związku z tym wskazać można dwojaki skutek uchybienia terminu:
- zwłokę – jeżeli dłużnik ponosi odpowiedzialność za uchybienie terminu.
- opóźnienie – kiedy nie możemy przypisać dłużnikowi odpowiedzialności za niewykonanie świadczenia w terminie.
W nauce prawa wskazuje się, że istnieje domniemanie prawne, zgodnie z którym dłużnik, który nie dotrzymuje terminu pozostaje w zwłoce, nie zaś w opóźnieniu jako takim. Wierzyciel nie musi więc wykazywać, że niedotrzymanie terminu spełnienia świadczenia wynika okoliczności, za które dłużnik odpowiada. Powinien jedynie udowodnić, że termin wykonania zobowiązania bezskutecznie minął. To dłużnik powinien więc wykazać, że nie ponosi odpowiedzialności za zaistniałe opóźnienie.
Zobacz: Niedozwolone klauzule w umowach o świadczenie usług telekomunikacyjnych
Jakie skutki niesie za sobą zwłoka dłużnika?
Zgodnie z art. 477 kodeksu, w razie zwłoki dłużnika wierzyciel może żądać, niezależnie od wykonania zobowiązania, naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki. Jeżeli jednak wskutek zwłoki dłużnika świadczenie utraciło dla wierzyciela całkowicie lub w przeważającym stopniu znaczenie, wierzyciel może świadczenia nie przyjąć i żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.
Ustawodawca rozróżnia skutki zwłoki dłużnika w zależności do tego, co ma być przedmiotem świadczenia.
- Przedmiot świadczenia - rzecz oznaczona co do tożsamości (np. dzieło sztuki)
Rzeczy oznaczone mogą być co do tożsamości, tzn. według cech indywidualnych, właściwych tylko dla jednego przedmiotu. Zgodnie z art. 478 kodeksu, jeżeli przedmiotem świadczenia jest rzecz oznaczona co do tożsamości, dłużnik będący w zwłoce odpowiedzialny jest za utratę lub uszkodzenie przedmiotu świadczenia, chyba że utrata lub uszkodzenie nastąpiłoby także wtedy, gdyby świadczenie zostało spełnione w czasie właściwym.
- Przedmiot świadczenia - rzecz oznaczona co do gatunku (np. jabłka)
Dłużnik może być zobowiązany do dostarczenia rzeczy oznaczonych co do gatunku. Wówczas przedmiotem świadczenia są rzeczy oznaczone według cech rodzajowych, właściwych dla większej liczby przedmiotów. Zgodnie z art. 479 kodeksu jeżeli przedmiotem świadczenia jest określona ilość rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, wierzyciel może w razie zwłoki dłużnika nabyć na jego koszt taką samą ilość rzeczy tego samego gatunku albo żądać od dłużnika zapłaty ich wartości, zachowując w obu wypadkach roszczenie o naprawienie szkody wynikłej ze zwłoki.
- Przedmiot świadczenia - czynienie lub zaniechanie.
W praktyce obrotu gospodarczego bardzo często przedmiotem zobowiązania jest określone działanie lub zaniechanie, np. naprawa ekspresu do kawy, pomalowanie pomieszczenia. Zgodnie z art. 480. § 1 w razie zwłoki dłużnika w wykonaniu zobowiązania czynienia, wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, żądać upoważnienia przez sąd do wykonania czynności na koszt dłużnika. Jeżeli jednak świadczenie polega na zaniechaniu, wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, żądać upoważnienia przez sąd do usunięcia na koszt dłużnika wszystkiego, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił.
Jednak w wypadkach nagłych wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, wykonać bez upoważnienia sądu czynność na koszt dłużnika lub usunąć na jego koszt to, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił.
- Przedmiot świadczenia – kwota pieniężna
Zwłoki w wykonaniu świadczenia polegającym na zapłacie kwoty pieniężnej dotyczy art. 481. § 1 kodeksu. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Odsetki za opóźnienie należą się nawet wówczas, jeżeli w umowie nie przewidziano ich wysokości. Wynika to z § 2 omawianego przepisu, zgodnie z którym, jeżeli stopa odsetek za opóźnienie nie była z góry oznaczona, należą się odsetki ustawowe. Jednakże gdy wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej niż stopa ustawowa, wierzyciel może żądać odsetek za opóźnienie według tej wyższej stopy.
Poza tym, w razie zwłoki dłużnika wierzyciel może żądać naprawienia szkody na zasadach ogólnych.
Zobacz serwis: ABC umów
Zakaz anatocyzmu
Zakaz anatocyzmu to inaczej zakaz pobierania odsetek od odsetek. Od zaległych odsetek można żądać odsetek za opóźnienie dopiero od chwili wytoczenia o nie powództwa, chyba że po powstaniu zaległości strony zgodziły się na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy. Omawiany przepis nie dotyczy jednak pożyczek długoterminowych udzielanych przez instytucje kredytowe.
Kara umowna
Warto zastrzec w umowie, że konsekwencją niewykonania świadczenia w umówionym terminie będzie konieczność zapłacenia kary umownej. Możliwość taka wynika z art. 483. § 1 kodelsu, zgodnie z którym można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna). Jednak dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej.
Zgodnie z art. 484. § 1 w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły.
W kodeksie cywilnym wprowadzono jednak pewne rozwiązania, które zabezpieczają przed nadużywaniem instytucji kary umownej. Mianowicie jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana.
Polecamy: Umowa przedwstępna - jak skutecznie zabezpieczyć interesy przedsiębiorcy?
Czy wierzyciel może być w zwłoce?
Kodeks cywilny przewiduje sytuacje, kiedy w zwłoce pozostaje wierzyciel. Określa również jej konsekwencje. W razie zwłoki wierzyciela dłużnik może żądać naprawienia wynikłej stąd szkody. Może również złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego. Wierzyciel dopuszcza się zwłoki, gdy bez uzasadnionego powodu bądź uchyla się od przyjęcia zaofiarowanego świadczenia, bądź odmawia dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione, bądź oświadcza dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmie.
Zwłoka w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej
Ogromna część umów w obrocie gospodarczym to umowy wzajemne, tzn. takie, w których świadczenie jednej ze stron jest odpowiednikiem świadczenia drugiej. Do umów wzajemnych znajdą w znacznej części zastosowanie zasady omówione wyżej. Kodeks cywilny przewiduje jednak dla tej kategorii umów pewne odrębności.
Jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Może również bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.
Jeżeli jednak świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się, według jej wyboru, albo do tej części, albo do całej reszty nie spełnionego świadczenia. Strona ta może także odstąpić od umowy w całości, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce. Jeżeli uprawnienie do odstąpienia od umowy wzajemnej zostało zastrzeżone na wypadek niewykonania zobowiązania w terminie ściśle określonym, strona uprawniona może w razie zwłoki drugiej strony odstąpić od umowy bez wyznaczenia terminu dodatkowego. To samo dotyczy wypadku, gdy wykonanie zobowiązania przez jedną ze stron po terminie nie miałoby dla drugiej strony znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.
Polecamy: Umowa o współpracy między firmami