Szczególne znaczenie ma ono w ramach obrotu profesjonalnego, gdzie przedsiębiorcy, pozostający w stałych stosunkach, decydują się na taką formę rozliczeń z powodów ekonomiki. Instytucja potrącenia ustawowego została uregulowana przepisami art. 498-505 kodeksu cywilnego. Na to nakładają się specyficzne obostrzenia zawarte w prawie upadłościowym i naprawczym.
Swoistość regulacji Ustawy Prawo Upadłościowe i Naprawcze, w zakresie potrącenia, wynika bezpośrednio z jej funkcji. Jest nią przede wszystkim: ochrona masy upadłościowej, ochrona interesów wierzycieli upadłego oraz proporcjonalne zaspokojenie interesów każdego z nich.
Polecamy: Czy podwykonawca może żądać zapłaty od inwestora?
Przywilej wierzyciela, w postaci potrącenia, pozwala mu z kolei na zaspokojenie jego interesu z pominięciem reguł procedury upadłościowej. Z tego też względu potrącenie w stosunku do upadłego musi mieścić się w ramach pewnego rygoru, który zapobiega uszczupleniu masy upadłościowej oraz nierównomiernemu i dyskryminującemu zaspokojeniu niektórych wierzycieli.
Sporny jest charakter przepisów prawa upadłościowego wobec ogólnej regulacji Kodeksu Cywilnego. Jeden z poglądów przyznaje im status lex specialis (przepisów szczególnych). Wydaje się jednak, że należy je traktować jako dodatkowe ograniczenia dopuszczalności potrącenia, które powinno spełnić wszystkie przesłanki z art. 498-505 k.c.
Obostrzenia przewidziane w prawie upadłościowym dotyczą dwóch zagadnień. Pierwsze z nich wyłączają pewne sytuacje z możliwości zastosowania potrącenia, biorąc pod uwagę ramy czasowe jego dokonania. Drugie z kolei nakładają dodatkowe obowiązki i ograniczają rozmiar potrącenia.
Najważniejszymi z punktu widzenia wyłączenia dopuszczalności potrącenia są przepisy art. 93 i 94 UPUiN. Treść art. 95 jest następująca: „Potrącenie nie jest dopuszczalne, jeżeli wierzyciel stał się dłużnikiem upadłego po dniu ogłoszenia upadłości”.
Polecamy: Jakie warunki decydują o ważności umowy przedwstępnej?
Oznacza to w praktyce, że w przypadkach gdy dług wierzyciela upadłego powstał po ogłoszeniu upadłości (a więc wierzytelność upadłego wchodzi do masy upadłościowej), skorzystanie z konstrukcji potrącenia jest niedopuszczalne.
Przepis powyższy nie ma z kolei zastosowania do sytuacji odwrotnej, tj. gdy dłużnik upadłego (dług powstały przed ogłoszeniem upadłości) stał się jego wierzycielem już po ogłoszeniu upadłości.
Zgodnie z linią orzeczniczą SN to ograniczenie dopuszczalności nie obejmuje także przypadków powstania obu wierzytelności (oraz obu długów) już po dacie upadłości. Poza tym, według ogólnej reguły, potrącenie jest możliwe gdy obie wierzytelności istniały w dniu ogłoszenia.
Art. 93. 1. Potrącenie wierzytelności upadłego z wierzytelnością wierzyciela jest dopuszczalne, jeżeli obie wierzytelności istniały w dniu ogłoszenia upadłości, chociażby termin wymagalności jednej z nich jeszcze nie nastąpił
Problematycznym zagadnieniem jest dokonanie potrącenia tuż przed datą ogłoszenia upadłości. SN twierdził (m.in. I CRN 149/94), iż w takich sytuacjach nie stosuje się Art. 93, a co za tym idzie takiego potrącenia nie dotyczą ograniczenia przewidziane w prawie upadłościowym. Spotkało się to z uzasadnionymi wątpliwościami doktryny. Wskazano przede wszystkim na szerokie pole dla spekulacji, prowadzącej do pokrzywdzenia wierzycieli upadłego. Dłużnik przedsiębiorcy znajdującego się na skraju upadłości, mógłby bowiem umyślnie nabyć wierzytelności i dokonać z nich w stosunku do niego potrącenia. W taki sposób, jeszcze przed ogłoszeniem upadłości, potencjalny upadły pozbywa się z masy określonej wierzytelności i w ten sposób ją uszczupla. Dlatego też możliwe jest uznanie bezskuteczności takich potrąceń poprzez objęcie je zakresem obostrzeń z prawa upadłościowego (por. późniejsza uchwała SN z dnia 21.8.2003 - III CZP 48/2003).
Ochrona masy upadłościowej przed nieuczciwymi działaniami upadłego i jego dłużnika znalazła swój wyraz także w treści art. 94 ust. 1 UPUiN: „Potrącenie nie jest dopuszczalne, jeżeli dłużnik upadłego nabył wierzytelność w drodze przelewu lub indosu po ogłoszeniu upadłości albo nabył ją w ciągu ostatniego roku przed dniem ogłoszenia upadłości, wiedząc o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości.”
Przepis powyższy wydłuża tzw. „okres podejrzany” z 6 miesięcy do 1 roku, w porównaniu z ogólną regulacją art. 35. Ciężar dowodu odnośnie wiedzy nabywcy wierzytelności spoczywa na syndyku masy upadłościowej. Jednocześnie wyłączenie obejmuje wyłącznie nabycie w drodze przelewu wierzytelności (lub indosu), a więc już nie na mocy dziedziczenia lub zapisu.
Wprowadzony został także daleko idący wyjątek, dotyczący osób odpowiadających osobiście lub rzeczowo za zobowiązania upadłego.
Jeśli zatem poręczyciel lub dłużnik hipoteczny (zastawca) stał się wierzycielem upadłego wskutek spłacenia jego długu (subrogacja ustawowa z art. 518 k.c.) to potrącenie wspólnych wierzytelności nie jest wykluczone. Wymagane jest jedynie aby udzielenie zabezpieczenia nastąpiło na rok przed upadłością lub, w razie niezachowania terminu, by dłużnik nie wiedział o podstawie upadłości osoby za którą poręczał (ustanowił hipotekę lub zastaw).
Art. 94 ust. 2 Potrącenie jest dopuszczalne, jeżeli nabywca stał się wierzycielem upadłego wskutek spłacenia jego długu, za który odpowiadał osobiście albo określonymi przedmiotami majątkowymi, i jeżeli nabywca w czasie, gdy przyjął odpowiedzialność za dług upadłego, nie wiedział o istnieniu podstaw do ogłoszenia upadłości. Potrącenie jest zawsze dopuszczalne, jeżeli przyjęcie odpowiedzialności nastąpiło na rok przed dniem ogłoszenia upadłości
O ograniczeniu zakresu potrącenia i dodatkowych przesłankach jego skuteczności stanowią art. 96 i 93 ust. 2. Pierwszy z nich nakłada na wierzyciela upadłego konieczność złożenia oświadczenia o chęci skorzystania z potrącenia, najpóźniej w dacie zgłoszenia wierzytelności.
Oświadczenie takie ma być skierowane do syndyka, a składane na ręce sędziego-komisarza. Nie wymaga dla swej skuteczności żadnej formy szczególnej. Drugi z nich służy jako podstawa do zmniejszenia sumy wierzytelności przysługującej wobec upadłego.
Art. 93 ust. 2 Do potrącenia przedstawia się całkowitą sumę wierzytelności upadłego, a wierzytelność wierzyciela tylko w wysokości wierzytelności głównej wraz z odsetkami naliczonymi do dnia ogłoszenia upadłości.
ust. 3 Jeżeli termin płatności nieoprocentowanego długu upadłego w dniu ogłoszenia upadłości nie nastąpił, do potrącenia przyjmuje się sumę należności zmniejszoną o odsetki ustawowe, nie wyższe jednak niż sześć procent, za czas od dnia ogłoszenia upadłości do dnia płatności i nie więcej niż za okres dwóch lat
Polecamy: Jakie są prawa podwykonawcy przy umowie o roboty budowlane?
Ustanawia on granicę, którą jest ogłoszenie upadłości, powodującą zaprzestanie naliczania odsetek od świadczenia głównego wierzyciela upadłego. W ust. 3 wierzyciel uzyskuje korzyść z ogłoszenia upadłości, w postaci natychmiastowej wymagalności jego wierzytelności. Ta korzyść zostaje zrekompensowana poprzez pomniejszenie sumy głównej o określoną wartość odsetek ustawowych. Ponadto podlega zastosowaniu reguła ogólna umarzania wierzytelności do kwoty niższej – art. 498 k.c.