Osobista odpowiedzialność wspólników za zobowiązania zniechęca do podejmowania ryzyka, związanego na przykład z wykorzystywaniem kredytów i pożyczek do finansowania rozwoju. Przepisy kodeksu cywilnego przewidują jednak możliwość zwolnienia wspólnika od udziału w stratach. Pojawia się więc pytanie, czy aby wyeliminować ryzyko związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, wystarczy zawrzeć w umowie spółki postanowienia zwalniające wspólnika od udziału w stratach?
Ze stratami mamy do czynienia wówczas, jeżeli wartość majątku spółki jest niższa od wartości wkładów wniesionych przez wspólników. Z kolei zobowiązaniami spółki są wszystkie zobowiązania zaciągnięte przez jednego wspólnika, kilku lub wszystkich wspólników, jeżeli pozostają one w związku z działalnością spółki
Możliwość wyłączenia wspólnika spółki cywilnej od udziału w stratach wynika z art. 867. § 1. Według tego przepisu: Każdy wspólnik jest uprawniony do równego udziału w zyskach i w tym samym stosunku uczestniczy w stratach, bez względu na rodzaj i wartość wkładu. W umowie spółki można inaczej ustalić stosunek udziału wspólników w zyskach i stratach. Można nawet zwolnić niektórych wspólników od udziału w stratach. Natomiast nie można wyłączyć wspólnika od udziału w zyskach.
Polecamy: Co warto wiedzieć o likwidacji spółki cywilnej?
W pozornej sprzeczności z ww. artykułem pozostaje zasada, zgodnie z którą wspólnicy spółki cywilnej ponoszą odpowiedzialność solidarną, osobistą, nieograniczoną i pierwszorzędną. Solidarność wspólników wynika wprost z art. 864 kodeksu cywilnego. Polega ona na tym, że każdy wspólnik ( a więc również zwolniony od uczestniczenia w stratach) odpowiada za całość długu, a spełnienie świadczenia zwalnia pozostałych wspólników).
Ma to doniosłe skutki, również procesowe. Zgodnie z Postanowieniem Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 17 stycznia 2003 r. I CK 109/2002: "W sprawie przeciwko wspólnikom o świadczenie z tytułu zobowiązań spółki cywilnej nie występuje po ich stronie współuczestnictwo konieczne."
Ponadto Sąd Najwyższy w Wyroku z dnia 8 czerwca 1999 r. II CKN 380/98 orzekł: "Wierzyciel spółki cywilnej, pozwany przez jednego z jej wspólników z tytułu osobistego względem niego długu, może podnieść zarzut potrącenia, jeżeli zachodzą przesłanki wymienione w art. 498 § 1 kc, może także wystąpić przeciwko powodowi z powództwem wzajemnym."
W związku z tym, spłacenie długu przez jednego ze wspólników powoduje zwolnienie z długu tylko w stosunkach między spółką (ogółem wspólników) a wierzycielami, wspólnicy zaś muszą się rozliczyć między sobą. Wspólnik, który spełnił świadczenie, ma roszczenie regresowe w stosunku do pozostałych. Przepisy nie przewidują górnej granicy odpowiedzialności wspólników, która w związku z tym jest wyznaczona przez wielkość zaciągniętych zobowiązań.
Polecamy: Czy wspólnik spółki cywilnej może rozporządzać swoim udziałem?
Odpowiedzialność za zobowiązania ma więc odmienną naturę niż udział w stratach. Udział w stratach ujawnia się dopiero pod koniec roku obrachunkowego. Sąd Najwyższy - Izba Cywilna w Wyroku z dnia 1 października 1998 r. I CKN 309/98 LexPolonica nr 353778 stwierdził:"Podziału strat spółki cywilnej domagać się można dopiero po jej rozwiązaniu, jeżeli umowa spółki nie stanowi inaczej."
Wspólnik może być od udziału w stratach zwolniony. Jeżeli jednak, nie będąc umową spółki zwolnionym od udziału w stratach, nie uczestniczy w ich pokrywaniu, jego udział w stratach przekształca się w odpowiedzialność względem spółki za powstałe zobowiązania. Odpowiedzialność za zobowiązania może być realizowana na bieżąco. Było by nielogiczne, gdyby wspólnicy wstrzymywali się ze spełnianiem świadczeń na rzecz kontrahentów do końca roku obrachunkowego.
Relacji między zobowiązaniem a stratą spółki dotyczy Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 22 maja 2003 r. II CKN 101/2001, w którym stwierdzono:
"Nie zawsze jednak po zaspokojeniu wierzycieli spółki pozostaje do podziału jej majątek. Przeciwnie, majątek spółki może nie wystarczyć na pokrycie długów zewnętrznych, a w takim wypadku, zważywszy na odpowiedzialność solidarną wspólników za zobowiązania spółki, zaspokojenie wierzycieli następuje kosztem majątków osobistych poszczególnych wspólników (art. 864 kc). W tych okolicznościach spłacone długi nie przestają jednak być długami spółki, są jej majątkiem pasywnym, a w istocie stratami, w których z mocy art. 867 § 1 kc uczestniczą wszyscy wspólnicy. Jeżeli wobec tego wspólnicy mają prawo do równego udziału w zyskach i w takim stosunku uczestniczą w stratach (art. 867 § 1 zd. 1 kc), w razie zaś pozostania nadwyżki, podlega ona podziałowi - to nie ma żadnych racji, aby sprzeciwiać się stanowisku, że podziałowi podlegają także same tylko długi spółki spłacone przez poszczególnych wspólników."
Wspólnik zwolniony od udziału w stratach, cały czas odpowiada względem wierzycieli za zobowiązania spółki, w taki sam sposób jak inni wspólnicy, tzn. solidarnie z nimi, bez ograniczenia i całym swoim majątkiem.
W związku z tym przy podejmowaniu ryzykownych inicjatyw gospodarczych bezpieczniej jest korzystać z innych form prawnych. Szczególnie predestynowane do tego są spółki kapitałowe, tzn. spółka z o. o. - przy prowadzeniu działalności na mniejszą skalę, oraz spółka akcyjna. W przypadku spółek kapitałowych wspólnicy (udziałowcy, akcjonariusze) nie ponoszą odpowiedzialności za ich zobowiązania. Działanie poprzez spółki kapitałowe wiąże się jednak ze znacznie większymi kosztami prowadzenia księgowości oraz koniecznością zapewnienia spółce obsługi prawnej. W związku z tym wielu przedsiębiorców traktuje współpracę w formie spółki cywilnej jako pierwszy etap, po którym następuje przekształcenie w spółkę prawa handlowego.