Niższy wiek emerytalny to wiek poniżej 60 roku życia dla kobiet i 65 dla mężczyzn. Ustawa z 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym przewidziała dla pracowników urodzonych przed 1.01.1949 r. zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (art.32 ust.1), a także dla pracowników urodzonych po 31.12.1948 r., jeżeli warunki nabycia prawa spełnili do 31.12.2008 r. (art.46) Dla celów ustalenia uprawnień do emerytury w niższym wieku emerytalnym za pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia (art. 32 ust.2).
Wykaz takich prac zawiera rozporządzenie Rady Ministrów z 7.02.1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. W ujęciu ustawy emerytalnej za pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze uważa się m.in.:
- pracowników organów kontroli państwowej;
- pracowników organów administracji celnej;
- pracowników wykonujących działalność twórczą lub artystyczną;
- dziennikarzy zatrudnionych w redakcjach dzienników, czasopism, w radiu, telewizji oraz w organach prasowych, informacyjnych, publicystycznych albo fotograficznych, objętych układem zbiorowym pracy dziennikarzy;
- nauczycieli, wychowawców lub innych pracowników pedagogicznych wykonujących pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela.
Wiek emerytalny wskazanych pracowników został ustalony na 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn, a dla niektórych zawodów z branży artystycznej nawet na 40-45 lat. Ponadto, niezbędny warunek nabycia prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym to przepracowanie określonego czasu na danym stanowisku lub w danym zawodzie. Wymagany staż wynosił zazwyczaj 15 lat (przy ogólnym stażu dla kobiet 20 lat i 25 lat dla mężczyzn), jakkolwiek spotykany był też wymóg przepracowania aż 20 lat albo tylko 10 lat. Warto zauważyć, że art. 184 ustawy emerytalnej zagwarantował prawo do wcześniejszej emerytury także tym pracownikom urodzonym po 31 grudnia 1948, zatrudnionym w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze, którzy wymagany staż pracy osiągnęli do 1.01.1999 r. Osoby te mogą ukończyć wiek emerytalny także po 2008 r.
Prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym jest prawem nabywanym ex lege (nie na wniosek). Przyjęte kryterium daty urodzenia i daty końcowej nabywania uprawnień statuuje to prawo jako wygaszane.
Polecamy: Składki ZUS 2012
Prawo do wcześniejszej emerytury jest rozwiązaniem wychodzącym naprzeciw społecznym oczekiwaniom co do skracania wieku emerytalnego. Wywodzi się z założenia o elastyczności wieku emerytalnego, które umożliwia wybór przez ubezpieczonego czasu wycofania się z pracy zawodowej. Wcześniejsza emerytura to prawo do przejścia na emeryturę mimo nieosiągnięcia wieku emerytalnego. To odróżnia ją od emerytury w niższym wieku emerytalnym przysługującej po osiągnięciu wieku emerytalnego, tyle że ustalonego na niższym poziomie. Z tego względu okoliczności uzasadniające przejście na wcześniejszą emeryturę są dodatkowymi kryteriami nabycia prawa, a nie warunkami ustalania niższego wieku emerytalnego. Warto zaznaczyć, że możliwość nabycia prawa do emerytury mimo nieosiągnięcia wieku emerytalnego wiąże się zazwyczaj z obniżeniem świadczenia.
Wiek przejścia na emeryturę wskazuje sam ubezpieczony, składając wniosek o nabycie prawa. W efekcie prawo do wcześniejszej emerytury nie powstaje ex lege, jak prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym, tylko na wniosek.
Różnica ta ma istotne znaczenie praktyczne- ubezpieczony, który nabył prawo ex lege, może o nie wystąpić (złożyć wniosek o jego realizację) w każdym czasie, a więc także wtedy, gdyby zmieniły się przepisy. Inaczej w odniesieniu do osób uprawnionych do wcześniejszej emerytury - wniosek może być złożony dopóty, dopóki obowiązują przepisy przewidujące takie prawo. Ich uchylenie powoduje, że wniosek nie może być złożony, a prawo nabyte.
Z wcześniejszej emerytury pracowniczej mogą skorzystać osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r. oraz w praktyce tylko kobiety urodzone w latach 1949-1953 (ponieważ w odniesieniu do ubezpieczonych urodzonych po 31.12.1958 r. proces nabywania uprawnień do wcześniejszej emerytury trwał do 31.12.2008 r.). Jest to również prawo wygaszane. Zgodnie z art. 29 ustawy emerytalnej przejście na wcześniejszą emeryturę co do zasady jest możliwe po spełnieniu następujących warunków:
- do wieku emerytalnego powszechnego (60/65 lat) brakuje nie więcej niż 5 lat,
- jest osiągnięty staż emerytalny (20/25 lat),
- zostało wydane orzeczenie o całkowitej niezdolności do pracy (wystarczy orzeczenie o niezdolności ograniczonej, jeśli jest ona spowodowana m.in. wypadkiem przy pracy czy chorobą zawodową) albo ubezpieczony ma wyższy o 10 lat staż ubezpieczeniowy
A ponadto:
- ostatnim tytułem do ubezpieczenia był stosunek pracy,
- tytuł ten trwał co najmniej 6 miesięcy w okresie ostatnich 24 miesięcy podlegania obowiązkowi ubezpieczenia społecznego.
Polecamy: ZUS RMUA 2012, czyli RMUA raz na rok