Czym jest dziedziczenie jednoosobowej działalności gospodarczej?
Z punktu widzenia realiów rynkowych, kluczowe jest określenie tego co dzieje się po śmierci przedsiębiorcy prowadzącego działalność gospodarczą w formie jednoosobowej działalności gospodarczej, wpisanej do CEIDG. Taki rodzaj prowadzonej działalności, charakteryzuje się brakiem istnienia osobnego podmiotu, jak chociażby spółka, ani masy majątkowej, gdyż zasadniczo majątek przedsiębiorstwa jest majątkiem przedsiębiorcy. Oznacza to, że omawiane pojęcie interpretować raczej jako możliwości kontynuowania prowadzenia działalności gospodarczej zmarłego przedsiębiorcy, a nie nabycie własności składników materialnych i niematerialnych (przedsiębiorstwa) wykorzystywanych do jej prowadzenia.
Zarząd sukcesyjny – nowa instytucja w polskim porządku prawnym
Do niedawna, polski system prawny, nie przewidywał w zasadzie żadnej możliwości kontynuowania takiej działalności – śmierć takiego przedsiębiorcy oznaczała definitywny koniec działalności gospodarczej. Majątek podlegał dziedziczeniu na zasadach ogólnych, a zatem nie mogły zostać odziedziczone koncesje, zezwolenia i licencje, czy numer NIP. Z kolei umowy o pracę z zatrudnionymi pracownikami wygasały a kontrakty handlowe nie mogły być kontynuowane.
Zasadnicza zmiana nastąpiła z dniem 25 listopada 2018 r., kiedy to weszła w życie ustawa z dnia z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw (dalej „Ustawa o zarządzie sukcesyjnym”). Idea instytucji zarządu sukcesyjnego sprowadza się do tego, że ustanowienie zarządu sukcesyjnego, służyć ma temu, żeby w krytycznym momencie po odejściu przedsiębiorcy była osoba, która zajmie się najpilniejszymi sprawami związanymi z kontynuowaniem działalności gospodarczej, tak aby bieżące zarządzanie przedsiębiorstwem znalazło się w jednych rękach kogoś, kto po prostu zastąpi przedsiębiorcę[1].
Czy zarządca sukcesyjny to rozwiązanie na stałe?
Co niezmiernie istotne, i co zdaje się umykać autorom artykułów o tematyce dziedziczenia jednoosobowej działalności gospodarczej, instytucja zarządu sukcesyjnego nie rozwiązuje całkowicie problemu sukcesji działalności gospodarczej po śmierci przedsiębiorcy. Ustanowienie zarządu sukcesyjnego tylko tymczasowo rozwiązuje problem kontynuacji działalności gospodarczej po śmierci przedsiębiorcy. Jego samego nie zwalnia to z obowiązku przygotowania wybranej osoby lub osób do prowadzenia działalności po swojej śmierci, przygotowania planu sukcesji czy dodatkowych dokumentów związanych z tym procesem, np. konstytucji firmy rodzinnej. W żadnym wypadku nie można jednak traktować wskazywania zarządcy sukcesyjnego jako jedynego rozwiązania związanego z sukcesją, chociażby z powodu ograniczenia czasowego wykonywania zarządu sukcesyjnego (zasadniczo 2 lata)[2].
Praktyczne aspekty zarządu sukcesyjnego
Należy zatem postrzegać instytucję zarządu sukcesyjnego jako rozwiązanie na okres zaraz po śmierci przedsiębiorcy, do momentu podjęcia decyzji co do dalszych losów przedsiębiorstwa. Omówienie całości regulacji dotyczących zarządu sukcesyjnego, z punktu widzenia tej publikacji jest niemożliwe i niecelowe, zatem poniżej zaprezentowane zostaną kluczowe zagadnienia z punktu widzenia praktycznego.
Zarządcę sukcesyjnego warto powołać jeszcze za życia przedsiębiorcy - przedsiębiorca może ustanowić zarządcę sukcesyjnego, albo zastrzec, że z chwilą jego śmierci wskazany prokurent stanie się zarządcą sukcesyjnym. Wyznaczona osoba nie musi spełniać dodatkowych wymogów – musi jedynie mieć pełną zdolność do czynności prawnych i nie mieć orzeczonego zakazu prowadzenia działalności gospodarczej, a także osoba ta musi wyrazić zgodę na powołanie. Aby dopełnić formalności należy dokonać stosownego wpisu w CEIDG - online, na biznes.gov.pl; w wersji papierowej w urzędzie gminy lub listem poleconym - wypełniony wniosek powinien być własnoręcznie podpisany przez wnioskodawcę, a podpis musi potwierdzić notariusz. Jednak jeśli przedsiębiorca zmarł nie powołując wcześniej zarządcy sukcesyjnego, możliwe jest jego powołanie już przez osoby uprawnione do udziału w przedsiębiorstwie w kontekście dziedziczenia.
Co może być w praktyce istotne, dzięki zarządcy sukcesyjnemu przedsiębiorcą może być także osoba małoletnia (nieposiadająca pełnej zdolności do czynności prawnych). Dla przykładu, działalność gospodarczą prowadzić będzie dziecko przedsiębiorcy – osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych, która objęła przedsiębiorstwo w spadku oraz zostanie w takiej sytuacji ustanowiony zarządca sukcesyjny (posiadający pełną zdolność do czynności prawnych)[3].
Dziedziczenie jednoosobowej działalności gospodarczej sensu stricto
Jak już wskazano wcześniej, zarząd sukcesyjny jest instytucją jedynie tymczasową, choć bardzo pomocną. W trakcie tego przejściowego okresu sytuacja działalności gospodarczej przedstawia się następująco. Umowy handlowe podpisane przez zmarłego przedsiębiorcę nie wygasają z powodu jego śmierci, zarządca sukcesyjny może płynnie kontynuować ich wykonywanie. Przejmuje także wszystkie obowiązki pracodawcy. Przedsiębiorstwo w spadku posługuje się dotychczasowym NIP, jest podatnikiem podatków, m.in. VAT, akcyzy czy podatku dochodowego. Zarządca sukcesyjny ma dostęp do kont firmowych (tj. do rachunków związanych z działalnością gospodarczą) w bankach lub w SKOK. Rachunki te nie są przez bank lub kasę zamykane z chwilą śmierci przedsiębiorcy. Istnieje również możliwość dalszego wykonywania decyzji wydanej dla przedsiębiorstwa (zezwolenia, koncesje, licencje).
W związku z tymczasowym charakterem instytucji, należy określić moment wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego i dojścia do końcowego etapu dziedziczenia jednoosobowej działalności gospodarczej. Generalną zasadą wynikającą z Ustawy o zarządzie sukcesyjnym będzie wygaśnięcie zarządu sukcesyjnego, kiedy nastąpi dział spadku, który obejmuje przedsiębiorstwo w spadku (art. 59 ust. 1 pkt 6 Ustawy o zarządzie sukcesyjnym). Chodzi o dział spadku, a nie samo stwierdzenie nabycia spadku. Dział spadku obejmujący przedsiębiorstwo w spadku będzie oznaczał (zwłaszcza z uwagi na nowy art. 10381 kodeksu cywilnego), że przedsiębiorstwo będzie miało nowego dysponenta, który nie będzie potrzebował już pomocy zarządcy sukcesyjnego[4]. Wtedy nowy przedsiębiorca będzie prowadził własną działalność gospodarczą, pod nowym numerem NIP, pod własną firmą ale z wykorzystaniem przedsiębiorstwa zmarłego przedsiębiorcy. Właśnie w ten sposób obecnie można rozumieć pojęcie dziedziczenia jednoosobowej działalności gospodarczej. Aby zwiększyć użyteczność instytucji zarządcy sukcesyjnego, doktryna postuluje m.in. wprowadzenie nowelizacji Kodeksu cywilnego zmierzającej w kierunku dopuszczalności testamentowego wyłączenia przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 551 k.c[5].
Jakub Majewski, Młodszy Prawnik w Dziale Prawa dla Biznesu, Kancelaria Kopeć Zaborowski Adwokaci i Radcowie Prawni Sp. p.
Więcej informacji znajdziesz w serwisie MOJA FIRMA
[1] Blajer Paweł, Zarząd sukcesyjny przedsiębiorstwem osoby fizycznej. Pytania i odpowiedzi. Wzory pism. Przepisy, opublikowano: WKP 2019
[2] Ibidem
[3] Szerzej na temat możliwości prowadzenia działalności gospodarczej przez osobę nieposiadającą pełnej zdolności do czynności prawnych zob. P. Majewski, J. Majewski, M. Ślusarczyk, Prowadzenie działalności gospodarczej przez osobę o ograniczonej zdolności do czynności prawnych na tle regulacji o zarządzie sukcesyjnym [w:] Regulacje prawne a funkcjonowanie polskiej gospodarki, red. A. Krzysztofek, K. Szewczyk, A. Borcuch, Laboratorium Wiedzy Artur Borcuch, Kielce 2019, s. 241-251.
[4] Blajer Paweł, Zarząd sukcesyjny przedsiębiorstwem osoby fizycznej. Pytania i odpowiedzi. Wzory pism. Przepisy, opublikowano: WKP 2019
[5] P. Majewski, J. Majewski, M. Ślusarczyk, M. Walczak Znaczenie rynkowe zarządu sukcesyjnego przedsiębiorstwem osoby fizycznej – postulaty de lege ferenda [w]: Instytucje i prawo. Wyzwania ekonomiczne XXI wieku, red. K. Gutbier, K. Szewczyk, A. Borcuch, Laboratorium Wiedzy Artur Borcuch, Kielce 2019