Odsetki
Instrumentem, który służy mobilizacji kontrahentów do terminowego regulowania zobowiązań, jest art. 481 kodeksu cywilnego. Przepis ten stanowi, że w przypadku, gdy dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Przepis daje więc podstawę do oznaczenia w umowie odsetek za opóźnienie. Należy podkreślić, że aby wystąpił obowiązek zapłaty odsetek, wystarczy samo opóźnienie, bez konieczności wystąpienia zwłoki. Opóźnienie od zwłoki różni się tym, że jest ono niezawinione.
Klauzula przewidująca odsetki za opóźnienie w określonej wysokości jest w pełni dopuszczalna, chociaż ich wysokość nie może być sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, o czym niżej. Może jednak zaistnieć sytuacja, w której wysokość odsetek za zwłokę nie została określona. W takim wypadku zastosowanie znajduje paragraf 2 komentowanego artykułu. Przepis ten stanowi, że jeżeli stopa odsetek za opóźnienie nie była z góry oznaczona, należą się odsetki ustawowe.
Jednakże gdy wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej niż stopa ustawowa, wierzyciel może żądać odsetek za opóźnienie według tej wyższej stopy. Co ważne, takie umowne odsetki nie wyłączają uprawnienia do żądania naprawienia szkody. Wynika to z paragrafu 3, który stanowi, że w razie zwłoki dłużnika wierzyciel może nadto żądać naprawienia szkody na zasadach ogólnych.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 21 czerwca 2001 r. stwierdził, że w przypadku zwłoki dłużnika w spełnieniu świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać nie tylko odsetek za opóźnienie, ale nadto naprawienia szkody na zasadach ogólnych. Musi jednak wykazać, że poniósł szkodę przewyższającą wielkość należnych odsetek.
Z cytowanych przepisów wynika, że można dowolnie kształtować wysokość odsetek za opóźnienie. Możliwość ta jest jednak jedynie pozorna. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 stycznia 2003 r., II CKN 1097/00 stwierdził: Postanowienie umowy zastrzegające rażąco wygórowane odsetki jest nieważne w takiej części, w jakiej - w okolicznościach sprawy - zasady współżycia społecznego ograniczają zasadę swobody umów (art. 353[1] w związku z art. 58 § 2 i 3 k.c.).
Należy to rozumieć w ten sposób, że zasada swobody umów jest ograniczona zasadami współżycia społecznego, przez co strony nie mogą dowolnie określać wysokości odsetek za opóźnienie. W uzasadnieniu do cytowanego orzeczenia, Sąd Najwyższy stwierdził, że art. 353 [1] kodeksu cywilnego ma charakter bezwzględny i nie może być wyłączony umową stron. Przepis z art. 353 [1] stanowi, że strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.
Z kolei paragraf 2 art. 58 stanowi, ze Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Powstaje więc pytanie, jakie będą konsekwencje ustalenia nadmiernie wysokich odsetek? Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 października 1969r. Stwierdził: Postanowienia umów zastrzegające nadmierne odsetki nie stają się nieważne w całości, a jedynie co do nadwyżki korzyści majątkowych ponad granicę określoną (...).
Można więc przyjąć, że klauzula przewidująca wygórowane odsetki za zwłokę nie spowoduje nieważności umowy, ani też nie zwolni dłużnika z obowiązku zapłaty odsetek za zwłokę. W takim przypadku, moim zdaniem, sąd będzie musiał ustalić wysokość odsetek w wysokości, która nie będzie sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
Polecamy: Poradnik dla firm remontowo-budowlanych: ustalenie sposobu wynagrodzenia
Powstaje w związku z tym wątpliwość, kiedy odsetki są, a kiedy nie są rażąco wysokie. Niestety, nie ma jednej odpowiedzi na tak postawione pytanie. Rozstrzyga o tym sąd. W uzasadnieniu do jednego z cytowanych uprzednio orzeczeń Sąd Najwyższy stwierdził, że nieważność bezwzględna umowy z powodu jej sprzeczności z zasadami współżycia społecznego istnieje z mocy prawa w zakresie ustalonym przez sąd.
Może się więc niekiedy okazać, że zastrzeżone w umowie odsetki są rażąco wygórowane tylko w pewnym zakresie, a w pozostałej części, wyższej od ich ustawowej wysokości, nie są nadmierne.
Należy pamiętać, że jeżeli odsetki zostały oznaczone jako określony procent dziennie, to sąd prawdopodobnie obliczy, jaka będzie wysokość odsetek w skali roku. W związku z tym 1 % dziennie to aż 365 % rocznie, a więc kilkanaście razy więcej niż wynoszą odsetki maksymalne za korzystanie z kapitału. Ustalenie odsetek w takiej wysokości niemal zawsze jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Taki procent jest może uzasadniony w Zimbabwe z uwagi na szalejącą tam inflację, ale nie w Polsce. Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 16 marca 2006 r. I ACa 1909/2005 stwierdził: Za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego uznać należy odsetki za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego w wysokości 2% dziennie, czyli 750% rocznie, gdy kontrahent sankcjonowany jest karą umowną w rozmiarze czterokrotnie mniejszym za niezachowanie terminu dla spełnienia świadczenia niepieniężnego.
Polecamy: Poradnik dla firm remontowo-budowlanych: prawa i obowiązki stron umowy o dzieło
Kara umowna
Drugim sposobem zabezpieczenia wykonania zobowiązania przez kontrahenta jest kara umowna.
Art. 483 kodeksu cywilnego stanowi, że można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna), przy czym dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej.
W związku z tym kara umowna nie jest instrumentem dyscyplinującym kontrahenta, który zobowiązany jest do zapłaty określonego wynagrodzenia. Klauzule przewidujące karę umowną występują w umowach zawieranych przez firmy remontowo – budowlane, jednakże są one zastrzeżone na korzyść zamawiających i mają one na celu dyscyplinowanie wykonawców do zakończenia prac w umówionym terminie.
Sporządzając umowę warto pamiętać, aby sankcje dla obu stron (dla wykonawcy – z tytułu kary umownej, natomiast dla zamawiającego – odsetki za niezapłacenie w terminie ) były zbliżone. W przeciwnym razie może dojść do przekroczenia granic swobody umów wskazanych w art. 353[1] kc. Sankcje dla obu stron umowy powinny być zbliżone, jeśli nic innego nie wynika z okoliczności danego wypadku.
Polecamy: Jak założyć firmę remontowo-budowlaną?