Przy rozstrzyganiu obowiązku ubezpieczeń społecznych, za emeryta lub rencistę uważa się osobę, która nabyła prawo do świadczenia na podstawie polskich przepisów, oraz osobę, której prawo do emerytury lub renty przysługuje z tytułu zagranicznych ubezpieczeń społecznych albo zagranicznego zaopatrzenia emerytalnego.
Pojęcie „renta”, używane przy rozpatrywaniu obowiązku ubezpieczeń społecznych, oznacza zarówno świadczenie pieniężne z systemu ubezpieczenia społecznego realizowanego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych i Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, jak i świadczenie pieniężne z zaopatrzenia emerytalnego osób w stosunku służby. W myśl powyższego, osoby pobierające rentę na podstawie przepisów prawa cywilnego oraz osoby pobierające rentę socjalną nie są osobami mającymi ustalone prawo do emerytury lub renty.
Zobacz: Utrata świadczeń emerytalnych - deklaracje ZUS emeryta prowadzącego własną firmę
Najkorzystniejsze formy współpracy
Najmniej kosztowną formą współpracy nawiązanej z każdą osobą, również z emerytem czy rencistą, jest umowa o dzieło. Taka umowa nie rodzi obowiązku ubezpieczeń społecznych ani zdrowotnego, a tym samym nie pociąga za sobą obowiązku opłacania żadnych składek.
Z emerytem/rencistą korzystnie jest również zawrzeć umowę zlecenia, pod warunkiem że jednocześnie osoba ta jest zatrudniona w innej firmie na podstawie umowy o pracę. W takim przypadku od umowy zlecenia nie trzeba opłacać składek na ubezpieczenia społeczne, a jedynie składkę na ubezpieczenie zdrowotne, nawet jeśli wynagrodzenie z umowy o pracę zostało ustalone poniżej kwoty minimalnego wynagrodzenia (art. 9 ust. 4a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych).
Zobacz: Rencista z firmą nie jest zwolniony z opłacania składek
PRZYKŁAD
Pracownik uprawniony do emerytury, z tytułu zatrudnienia na 1/3 etatu uzyskuje miesięczne wynagrodzenie w wysokości 600 zł (ukończył 59 lat). Pracodawca rozlicza za niego składki na ubezpieczenia społeczne oraz na ubezpieczenie zdrowotne. Od 1 grudnia 2009 r. pracownik ten dodatkowo podjął zatrudnienie na podstawie umowy zlecenia, którą zawarł z innym podmiotem niż pracodawca i wykonuje pracę w jego siedzibie. Z tytułu umowy zlecenia otrzyma przychód w wysokości 3700 zł miesięcznie.
Od grudnia 2009 r. nie zmieniła się sytuacja dotycząca obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne za pracownika - emeryta. Nadal są one opłacane wyłącznie od wynagrodzenia ze stosunku pracy. Od przychodów z umowy zlecenia nie ma obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne, mimo że wynagrodzenie jest niższe od minimalnego wynagrodzenia za pracę obowiązującego w 2009 r. i w 2010 r. (odpowiednio 1276 zł i 1317 zł), Umowa ta jest tytułem tylko do obowiązkowego opłacania składki na ubezpieczenie zdrowotne.
W tym przypadku zawarcie umowy zlecenia jest korzystne zarówno dla zleceniodawcy, jak i zleceniobiorcy. Od przychodu emeryta ze zlecenia nie są potrącane składki na ubezpieczenia społeczne. Zleceniodawca nie opłaca części składek na ubezpieczenia społeczne, którą ma obowiązek finansować płatnik składek, nie opłaca również składek na Fundusz Pracy oraz Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Łącznie oszczędność z tego tytułu dla zleceniodawcy wynosi 683,76 zł (zakładając, że zleceniodawca opłaca składkę na ubezpieczenie wypadkowe w ryczałtowej wysokości), w tym:
• z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne:
- emerytalne: 3700 zł x 9,76% = 361,12 zł,
- rentowe: 3700 zł x 4,5% = 166,50 zł,
- wypadkowe: 3700 zł x 1,67% = 61,79 zł,
• z tytułu składki na Fundusz Pracy: 3700 zł x 2,45% = 90,65 zł,
• z tytułu składki na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych: 3700 zł x 0,10% = 3,70 zł.
Omówione zasady nie mają jednak zastosowania, jeśli firma podpisze umowę o dzieło lub umowę zlecenia z emerytem/rencistą, który jest w tej firmie zatrudniony na podstawie umowy o pracę. W takiej sytuacji przychód z umowy o dzieło/zlecenia jest traktowany jak przychód uzyskany z tytułu stosunku pracy i muszą zostać od niego naliczone składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne jak za pracownika (art. 9 ust. 1 pkt 4b ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych).
WAŻNE!
Umowa o dzieło/zlecenia zawarta między pracownikiem a pracodawcą jest objęta obowiązkowymi ubezpieczeniami społecznymi i ubezpieczeniem zdrowotnym.
Przy wyborze formy zatrudnienia emeryta lub rencisty należy ponadto pamiętać, że umowa cywilnoprawna nie może spełniać przesłanek umowy o pracę. Jeśli ZUS w wyniku kontroli płatnika składek uzna, że praca na podstawie umowy cywilnoprawnej ma cechy stosunku pracy (że faktycznie emeryt/rencista pracuje na podstawie umowy o pracę), wyda decyzję stwierdzającą podleganie emeryta/rencisty obowiązkowym ubezpieczeniom z tytułu stosunku pracy z podstawą wymiaru składek obowiązujących pracowników. Po uprawomocnieniu się takiego rozstrzygnięcia płatnik ma obowiązek zgłoszenia emeryta/rencisty do ubezpieczeń jako pracownika i rozliczenia składek należnych na jego ubezpieczenia. Ponadto jest to wykroczenie, za które pracodawca może zostać ukarany grzywną od 1 tys. do 30 tys. zł (art. 281 Kodeksu pracy).
Umowa o pracę z emerytem/rencistą
Uprawnienia do emerytury lub renty nie mają wpływu ani na zakres ubezpieczeń, ani na wysokość podstawy wymiaru składek w przypadku pracy wykonywanej w ramach stosunku pracy. Każdy pracownik, również emeryt/rencista, z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu, a także ubezpieczeniu zdrowotnemu.
W tym przypadku oszczędności mogą dotyczyć wyłącznie braku obowiązku opłacania składek na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, jeśli pracownik ukończył odpowiedni wiek, tj. 55 lat kobieta i 60 lat mężczyzna (art. 104b ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz art. 9b ustawy o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy). Jeśli emeryt/rencista nie spełnia tego warunku, należy również ustalić obowiązek opłacenia za niego składek na te fundusze.
Zatrudnienie na podstawie umowy o pracę jest najmniej korzystną formą nawiązania współpracy z emerytem/rencistą. Występująca tutaj korzyść może dotyczyć zatrudnienia rencisty, na którego pracodawca uzyska z PFRON dofinansowanie wynagrodzenia i składek na ubezpieczenia społeczne.
Umowa zlecenia z emerytem/rencistą
Jeśli praca na podstawie umowy zlecenia (umowy agencyjnej lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym mają zastosowanie przepisy dotyczące zlecenia) jest dla emeryta/rencisty jedyną formą zarobkowania (a w konsekwencji jedynym tytułem do ubezpieczeń), uprawnienia do emerytury lub renty nie mają wpływu na obowiązek ubezpieczeń ze zlecenia. Emeryt/rencista, tak jak każdy zleceniobiorca, podlega wówczas obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym oraz wypadkowemu - jeżeli praca jest wykonywana w miejscu lub siedzibie prowadzenia działalności przez zleceniodawcę (od 1 stycznia 2010 r. ubezpieczenie wypadkowe jest obowiązkowe, niezależnie od miejsca świadczenia pracy w ramach zlecenia), a także ubezpieczeniu zdrowotnemu. Zleceniobiorca może ponadto przystąpić dobrowolnie do ubezpieczenia chorobowego.
Gdy osoba uprawniona do emerytury lub renty pracuje równocześnie na podstawie kilku umów zlecenia, obowiązkowo podlega ubezpieczeniom społecznym z tytułu najwcześniej zawartej umowy. Z tytułu następnych umów zlecenia ubezpieczenia emerytalne i rentowe są dobrowolne niezależnie od wysokości wynagrodzenia z poszczególnych umów zlecenia. Od każdej z wykonywanych umów obowiązkowa jest składka na ubezpieczenie zdrowotne.
W przypadku wygaśnięcia pierwszej umowy zlecenia i jednoczesnego trwania drugiej umowy zlecenia, druga umowa staje się tytułem do obowiązkowych ubezpieczeń. Ponadto w każdej chwili zleceniobiorca może zamienić umowę, która jest objęta obowiązkowymi ubezpieczeniami społecznymi, na jedną z umów zawartych później.
Jak zgłosić w ZUS emeryta/rencistę
Jeśli zatrudniony emeryt/rencista podlega obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym i/lub ubezpieczeniu zdrowotnemu, należy go zgłosić na druku ZUS ZUA do tych ubezpieczeń w terminie 7 dni od dnia powstania obowiązku ubezpieczeń.
W przypadku gdy emeryt/rencista chce przystąpić do ubezpieczeń dobrowolnie, zgłoszenia można dokonać w dowolnym terminie. W obydwu przypadkach należy się posługiwać odpowiednim kodem tytułu ubezpieczenia, uwzględniającym informację o ustalonych uprawnieniach do emerytury lub renty.
Informacja o uprawnieniach do emerytury/renty zawiera się w piątym znaku kodu tytułu ubezpieczenia:
1 - oznacza prawo do emerytury,
2 - oznacza prawo do renty.
Podleganie ubezpieczeniom przez emeryta lub rencistę
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
O - ubezpieczenie obowiązkowe,
D - ubezpieczenia dobrowolne,
N - nie podlega ubezpieczeniom,
Z - ubezpieczenie obowiązkowe, jeżeli umowa jest wykonywana w siedzibie lub miejscu wykonywania działalności przez płatnika składek,
Z* - ubezpieczenie obowiązkowe, jeżeli umowa jest wykonywana w siedzibie lub miejscu wykonywania działalności przez płatnika składek, a zleceniobiorca przystąpi do dobrowolnych ubezpieczeń emerytalnego i rentowych,
O* - ubezpieczenie obowiązkowe, jeżeli zleceniobiorca przystąpi do dobrowolnych ubezpieczeń emerytalnego i rentowych.
W sytuacji rencistów oraz emerytów, którzy posiadają orzeczenie o stopniu niepełnosprawności bądź o niezdolności do pracy, należy wykazać odpowiedni szósty znak kodu:
1 - lekki stopień niepełnosprawności (częściowa niezdolność do pracy),
2 - umiarkowany stopień niepełnosprawności (całkowita niezdolność do pracy),
3 - znaczny stopień niepełnosprawności (całkowita niezdolność do pracy i do samodzielnej egzystencji).
Jeśli pracodawca zawrze ze swoim pracownikiem uprawnionym do emerytury/renty dodatkową umowę cywilnoprawną, nie zgłasza faktu zawarcia tej umowy w ZUS. Składki od przychodu z umowy o dzieło/zlecenia rozlicza w raporcie imiennym ZUS RCA. W raporcie tym wykazuje zsumowany przychód z umowy cywilnoprawnej i z umowy o pracę.
PRZYKŁAD
Zakład pracy zawarł z pracownikiem, który pobiera emeryturę, dodatkową umowę zlecenia na okres od 15 do 31 grudnia 2009 r., z której przychód zostanie wypłacony 31 grudnia 2009 r. Od przychodu z umowy zlecenia muszą zostać opłacone składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne. Zakład pracy nie zgłaszał dodatkowo emeryta do tych ubezpieczeń w ZUS. Przychód z umowy zlecenia zsumuje z przychodem ze stosunku pracy wypłaconym w grudniu. Suma tych przychodów zostanie wykazana jako podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne w jednym bloku raportu ZUS RCA, złożonym z kodem tytułu ubezpieczenia pracownika uprawnionego do emerytury, tj. 01 10 10.
Obowiązki wobec ZUS
Pracodawcy, zleceniodawcy, a także inni płatnicy składek zatrudniający emerytów i rencistów muszą do końca każdego roku kalendarzowego powiadamiać ZUS o łącznej kwocie przychodów osiągniętych przez zatrudnionego w ubiegłym roku kalendarzowym (art. 127 ustawy emerytalnej).
Z powyższego obowiązku trzeba się wywiązać również wtedy, gdy płatnik poinformował ZUS o zatrudnieniu emeryta/rencisty. Zwolnienie z tego obowiązku obejmuje płatników zatrudniających emerytów/rencistów, którzy ukończyli powszechny wiek emerytalny, tj. 60 lat kobiety i 65 lat mężczyźni (art. 24, art. 27 ustawy emerytalnej).
• art. 6, art. 8 ust. 2a, art. 9 ust. 4, ust. 4a, art. 11-13 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (DzU z 2009 r. nr 205, poz. 1585),
• art. 82 ustawy z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (DzU z 2008 r. nr 164, poz. 1027 ze zm.),
• art. 104 ust. 1 pkt 1, art. 104b ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (DzU z 2008 r. nr 69, poz. 415 ze zm.),
• art. 9b ustawy z 13 lipca 2006 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy (DzU nr 158, poz. 1121 ze zm.),
• art. 24, art. 27, art. 127 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (DzU z 2009 r. nr 153, poz. 1227),
• art. 281 Kodeksu pracy,
• rozporządzenie z 24 czerwca 2008 r. w sprawie określenia wzorów zgłoszeń do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego, imiennych raportów miesięcznych i imiennych raportów miesięcznych korygujących, zgłoszeń płatnika, deklaracji rozliczeniowych i deklaracji rozliczeniowych korygujących oraz innych dokumentów (DzU nr 112, poz. 717) - obowiązuje do 31 grudnia 2009 r.,
• rozporządzenie z 23 października 2009 r. w sprawie określenia wzorów zgłoszeń do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego, imiennych raportów miesięcznych i imiennych raportów miesięcznych korygujących, zgłoszeń płatnika, deklaracji rozliczeniowych i deklaracji rozliczeniowych korygujących, zgłoszeń danych o pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze oraz innych dokumentów (DzU nr 186, poz. 1444) - obowiązuje od 1 stycznia 2010 r.
Kinga Dydek
specjalista w zakresie ubezpieczeń społecznych