Z tych powodów weksle są szczególnie często wykorzystywane przy zawieraniu umów pomiędzy przedsiębiorcami, których przedmiotem są wysokie sumy pieniężne.
Odrębne postępowanie wekslowe
Z perspektywy wierzyciela weksle zawierają jeszcze jeden istotny atut. Mianowicie kodeks postępowania cywilnego przewiduje postępowanie odrębne dla dochodzenia roszczeń wynikających z takiego dokumentu.
Owo postępowanie nakazowe charakteryzuje się o wiele większą szybkością przeprowadzania w porównaniu do trybu procesowego „zwykłego”, jak również relatywnie niższymi kosztami, które obciążają powoda.
Oprócz tego ograniczenia w zakresie możliwości obrony dłużnika (m.in. prekluzja w przedstawianiu dowodów w ramach zarzutu, co do nakazu) oraz natychmiastowa wykonalność takiego orzeczenia pozwalają na sprawne i skuteczne zaspokojenie wierzyciela.
Skorzystanie z trybu postępowania nakazowego niesie jednakże za sobą dla wierzyciela także szereg zagrożeń, które wskutek nieświadomości strony powodowej mogą prowadzić do oddalenia powództwa. Jednym z takich aspektów jest problematyka zmiany przedmiotowej powództwa o zapłatę na podstawie weksla przedstawionego w postępowaniu nakazowym.
Zgodnie z treścią art. 495§2 k.p.c. po wniesieniu zarzutów od nakazu zapłaty powód nie może już występować z nowymi roszczeniami zamiast lub obok dotychczasowych. Ograniczenie to dotyczy przebiegu postępowania następującego już po przedstawieniu przez pozwanego zarzutów.
Jest to o tyle istotne, iż w pierwszej fazie postepowania nakazowego, toczy się ono bez udziału pozwanego, a orzeczenie oparte jest w zasadzie tylko na treści przedstawionego weksla. Powód nie ma, zatem w tym momencie szczególnego interesu w zmianie lub rozszerzeniu powództwa. Dopiero na etapie „spornym”, po podniesieniu przez pozwanego zarzutów procesowych, wyłączenie przedmiotowej zmiany może wywołać dla powoda realne szkody.
Art. 495 § 2 k.p.c.: W toku postępowania nie można występować z nowymi roszczeniami zamiast lub obok dotychczasowych. Jednakże w razie zmiany okoliczności powód może żądać zamiast pierwotnego przedmiotu sporu jego wartości lub innego przedmiotu, a w sprawach o świadczenie powtarzające się może nadto rozszerzyć żądanie pozwu o świadczenia za dalsze okresy.
Istnieje jednakże ograniczenie przedmiotowe dla powoda, które funkcjonuje już na etapie wnoszenia powództwa. Powód domagając się w pozwie zapłaty kwoty przewyższającej wartość wynikającą z dokumentu weksla naraża się na to, iż całość jego żądania zostanie rozpatrzona w postepowaniu zwykłym, a nie nakazowym. Wynika to z niemożliwości wydania wyroku częściowego w ramach postępowania nakazowego.
Prawidłowe zaklasyfikowanie danego przypadku procesowego, jako podpadającego lub nie pod wyłączenie z art. 495 § 2 k.p.c., wymaga poprawnego zidentyfikowania pojęcia roszczenia procesowego. Tylko wobec takich ustaleń możliwe jest bowiem określenie co stanowi zmianę lub rozszerzenie powództwa.
Klasycznie rozumiane roszczenie procesowe stanowi żądanie (np. zapłaty, ustalenia istnienia prawa etc.)zawarte w pozwie oraz uzasadniające je okoliczności faktyczne, które zostały przez powoda przedstawione. W tych granicach sąd jest także związany w swoim orzekaniu, gdyż zgodnie z art. 321 k.p.c. nie może orzec o przedmiocie nieobjętym żądaniem lub ponad to żądanie.
Za przekroczenie zakresu związania uważa się również orzeczenie na podstawie innego stanu faktycznego niż ten przytoczony w pozwie (orz. SN z 30.12.1954 r. I C 1729/53). Zgodnie z powyższym przedmiotowa zmiana powództwa ma miejsce zarówno przy zgłoszeniu nowego żądania (zamiast poprzedniego lub obok niego) jak i rozszerzeniu zakresu dotychczasowego.
Co więcej zmianę stanowi także powołanie odmiennego stanu faktycznego na uzasadnienie pierwotnie brzmiącego żądania.
Zastąpienie dotychczasowej podstawy faktycznej jest przedmiotową zmianą, jeżeli z materialnoprawnego punktu widzenia powoduje ono odmienną ocenę żądania tj. zmieniona zostaje podstawa prawna pierwotnego żądania. W ramach przykładu można przytoczyć żądanie zapłaty kwoty 100 tys. zł uzasadnione poniesioną szkodą wynikłą z niewykonania umowy, a następnie zmiana stanu faktycznego na twierdzenie, iż kwota jest zasadna z powodu uzyskania jej przez pozwanego bez tytułu prawnego (nienależne świadczenie w ramach bezpodstawnego wzbogacenia).
Powracając do tematyki weksli można zasadniczo wyróżnić dwie sytuacje, w których pojawia się potrzeba powołania się powoda na odmienny od pierwotnego stan faktyczny.
W pierwszej z nich pozwany w ramach zarzutów nie kwestionuje stricte poprawności dokumentu weksla, a co za tym idzie formalnego (wynikającego z dokumentu) istnienia roszczenia wekslowego, lecz podnosi zarzuty na podstawie okoliczności istniejących poza dokumentem.
Podważenie zasadności (istnienia lub rozmiaru) dochodzenia takiego roszczenia odbywa się, więc poprzez odwołanie do jego powiązania ze stosunkiem podstawowym (np. wypełnienie weksla in blanco niezgodnie z porozumieniem wekslowym).
Weksel in blanco, czyli sposób na ograniczenie ryzyka
W takim przypadku wierzyciel zmuszony jest, w celu wykazania niesłuszności zarzutów, na przytoczenie okoliczności nieobjętych pierwotnie powództwem. Przedstawienie przez wierzyciela dowodów na przysługiwanie mu roszczenia ze stosunku podstawowego jest, bowiem konieczne dla ustalenia istnienia roszczenia wekslowego.
Powód poprzez odwołanie się do innego stanu faktycznego nie przedstawia jakościowo różnego roszczenia, lecz w ten sposób próbuje obronić zasadność pierwotnego roszczenia. Takie działanie nie „podpada”, zatem pod zakres wyłączenia z art. 495 § 2 k.p.c., a co za tym idzie zgłaszanie przez powoda dowodów na te okoliczności jest dopuszczalne.
W drugiej, odmiennie ocenianej sytuacji, pozwany atakuje bezpośrednio istnienie roszczenia wekslowego. Odbywa się to zazwyczaj za pomocą wskazania wad formalnych weksla, które powodują jego nieważność. W razie uwzględnienia takich zarzutów roszczenie wekslowe musi zostać uznane za nieistniejące.
Wierzyciel wobec tak skonstruowanych zarzutów nie jest w stanie uzasadnić swojego żądania procesowego poprzez odwołanie się np. do istniejącego roszczenia ze stosunku podstawowego.
Taka podmiana stanu faktycznego z zapłaty na podstawie weksla na zapłatę na podstawie umowy, będącej tłem gospodarczym dla wystawienia weksla, stanowi niedopuszczalną modyfikację przedmiotową roszczenia procesowego. W obliczu takiego rozstrzygnięcia wierzyciel musi dochodzić swoich ewentualnych praw ze stosunku podstawowego za pomocą odrębnego powództwa.
Istnieje jednakże sposób na zabezpieczenie się powoda przed niemożnością zastąpienia nieważnej podstawy wekslowej roszczenia procesowego. Następuje to poprzez oparcie pozwu na dwóch podstawach faktycznych, a więc skonstruowanie żądania alternatywnego (z weksla i z stosunku podstawowego). Podstawa mająca swoje źródło w stosunku pozawekslowym nie stoi na przeszkodzie wydaniu nakazu zapłaty w oparciu o roszczenie wykazane wekslem.
Jednakże w przypadku zasadności zarzutów prowadzących do nieważności roszczenia wekslowego, powód zachowuje możliwość zgłoszenia dowodów (w terminie 7 dni od doręczenia mu zarzutów) w celu wykazania słuszności drugiej podstawy faktycznej, a co za tym idzie zapobiegnięciu uchyleniu nakazu i oddaleniu powództwa.
Warto w tym miejscu wspomnieć, iż niekwestionowaną korzyścią takiego alternatywnego powództwa jest to, iż drugie potencjalne roszczenie również będzie rozpatrywane w postępowaniu nakazowym.