Zwolnienie od kosztów sądowych przedsiębiorców – uwagi ogólne
Zasadniczo udział w postępowaniu sądowym wiąże się z obowiązkiem ponoszenia opłaty sądowej, której podlegają nie tylko pozew, ale także apelacja, zarzuty od nakazu zapłaty i inne pisma wymienione w przepisach ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach cywilnych (u.k.s.c.).
Obowiązek poniesienia opłaty sądowej może zostać ograniczony na podstawie wyłączeń zawartych w ustawie (art. 94-98a u.k.s.c.) albo na podstawie rozstrzygnięcia sądowego. Trzeba bowiem wskazać, że można ubiegać się o zwolnienie od kosztów sądowych i taki wniosek nie przysługuje jedynie osobom fizycznym. Odnosząc się do tematu artykułu „firma w sądzie” trzeba pamiętać, że przedsiębiorca może działać w różnych formach – osobiście tzn. jako osoba fizyczna (tzw. jednoosobowa działalność gospodarcza – wpis do CEiDG), w ramach spółki cywilnej (podobnie – osobami fizycznymi będą wszyscy wspólnicy), w formie osoby prawnej (np. sp. z o.o.) oraz „innej jednostki organizacyjnej” (np. sp. j.). W zależności od tego, jaką formę organizacyjną posiada firma, różne będą reguły ubiegania się o zwolnienie od kosztów sądowych, o czym w dalszej części artykułu.
Trzeba zwrócić również uwagę, że zwolnienie od kosztów sądowych przez sąd może dotyczyć albo całości tych kosztów albo części – wówczas firma ponosić będzie koszty w tej części, która nie została objęta zwolnieniem (art. 101 u.k.s.c.).
Przedsiębiorcy powinni mieć na względzie, że udzielenie im zwolnienia od kosztów sądowych będzie szczegółowo rozważane. W przypadku zwolnienia od kosztów sądowych przedsiębiorców przyjmuje się, że zwolnienie takie ma charakter absolutnie wyjątkowy, ponieważ co do zasady przedsiębiorca powinien przewidzieć konieczność odzyskiwania swoich należności na drodze postępowania sądowego i w ramach gospodarki finansowej firmy zabezpieczyć na taką ewentualność środki finansowe: „W przypadku zwolnienia od kosztów sądowych przedsiębiorców należy mieć na względzie, że koszty dochodzenia przed sądem roszczeń związanych z prowadzoną działalnością stanowią koszty, które strona musi uwzględniać w racjonalnym planowaniu swoich wydatków […]. W orzecznictwie podkreśla się, że przedsiębiorcy powinni uwzględniać koszty postępowania sądowego związane z prowadzoną działalnością gospodarczą przy planowaniu przyszłych wydatków; wydatki związane z tą działalnością powinno traktować się równoważnie z innymi obowiązkami finansowymi” (postanowienie SN z 24 lutego 2021 r., V CZ 33/20).
Jeżeli wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych nie przyniesie oczekiwanego skutku, można postanowienie o odmowie zwolnienia zaskarżyć zażaleniem – nie podlega ono opłacie sądowej.
Zwolnienie od kosztów sądowych przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną
Zgodnie z art. 102 u.k.s.c. zwolnienia od kosztów sądowych może się domagać osoba fizyczna, jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny lub ich poniesienie narazi ją na taki uszczerbek. Do wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych powinno być dołączone oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów. Oświadczenie sporządza się według ustalonego wzoru.
Ponadto sąd może odebrać od osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów sądowych przyrzeczenie o treści: "Świadomy znaczenia mych słów i odpowiedzialności przed prawem zapewniam, że złożone przeze mnie oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania jest prawdziwe i rzetelne". Przed odebraniem przyrzeczenia należy pouczyć osobę ubiegającą się o zwolnienie od kosztów sądowych o treści art. 111 u.k.s.c. przewidującego grzywnę za uzyskanie zwolnienia na podstawie świadomego podania nieprawdziwych okoliczności.
Zwolnienie od kosztów sądowych przedsiębiorców innych niż osoba fizyczna
W przypadku innych firm (przede wszystkim spółek) zastosowanie znajduje art. 103 u.k.s.c., według którego sąd może przyznać zwolnienie od kosztów sądowych osobie prawnej lub jednostce organizacyjnej niebędącej osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, jeżeli wykazała, że nie ma dostatecznych środków na ich uiszczenie.
Jak można zauważyć, ustawa w tym przypadku nie wymaga złożenia żadnego oświadczenia na formularzu. Przyjmuje się, że wykazanie braku dostatecznych środków na uiszczenie kosztów sądowych może zostać wykazane na podstawie różnego rodzaju dokumentów: „należy przyjąć, że może tego dokonać przedstawiając dokumenty, które pozwalają określić jej sytuację majątkową, np. bilans roczny, sprawozdanie finansowe, wyciągi z rachunków bankowych, raporty kasowe, deklaracje podatkowe, umowy kredytowe, opinie banku oceniające zdolność kredytową, dokumenty stwierdzające obciążenie majątku ograniczonymi prawami rzeczowymi, dokumenty stwierdzające wysokość zobowiązań itp. […] Charakter koniecznych dokumentów zależy od rodzaju podmiotu ubiegającego się o zwolnienie od kosztów i charakteru prowadzonej przezeń działalności, przy czym dokumenty te - w powiązaniu z twierdzeniami wniosku - powinny służyć wykazaniu konkretnych faktów przesądzających o braku środków na uiszczenie kosztów sądowych.” (postanowienie SN z 26 stycznia 2018 r., II CZ 95/17).
W odniesieniu do spółek handlowych (z wyjątkiem spółek, w których jedynym wspólnikiem albo akcjonariuszem jest Skarb Państwa) pamiętać również należy, że spółka ma obowiązek także wykazać, że jej wspólnicy albo akcjonariusze nie mają dostatecznych środków na zwiększenie majątku spółki lub udzielenie spółce pożyczki.
Podsumowanie
Przedsiębiorcy mogą w postępowaniu cywilnym ubiegać się o zwolnienie od kosztów sądowych. Regulacje dotyczące zwolnienia od kosztów sądowych są różne w zależności od tego, jaki jest status organizacyjny danej firmy (działalność jednoosobowa, spółka itp.). Trzeba przy tym uwzględnić, że orzecznictwo uznaje zwolnienie od kosztów sądowych przedsiębiorców za środek absolutnie wyjątkowy, więc sądy nieczęsto decydują się na zwolnienie przedsiębiorców od kosztów sądowych.