Ogólną charakterystykę roszczenia alimentacyjnego można scharakteryzować w następujących punktach:
1. renta należy się osobom, względem których na zmarłym ciążył ustawowy obowiązek alimentacyjny (tzw. renta obligatoryjna)
2. renta należy się także osobom, którym zmarły stale i dobrowolnie dostarczał środków utrzymania (tzw. renta fakultatywna)
3. roszczenie alimentacyjne nie może się sprzeciwiać zasadom współżycia społecznego (art.5 KC)
4. przesłanką powstania obowiązku alimentacyjnego jest powstanie stanu niedostatku osoby uprawnionej
5. prawo do renty nie jest zależne od tego, czy zmarły faktycznie dostarczał środki utrzymania na rzecz osoby uprawnionej, zależy od tego, czy w chwili śmierci spełnione były przesłanki aktualizujące obowiązek alimentacyjny wobec tej osoby ( orzeczenie SN z 24.08.1990r., I CR 422/90, OSN 1991,nr 10-11,poz.124)
6. możliwość zaspokojenia potrzeb uprawnionego przez inne osoby zobowiązane do alimentacji w dalszej kolejności niż zmarły poszkodowany nie ma wpływu na przyznanie renty
7. pozostawanie we wspólnocie domowej ze zmarłym poszkodowanym nie jest konieczną przesłanką bliskości w rozumieniu art. 446 par 2 KC
8. rozmiar należnej poszkodowanym renty zależny jest od tych samych przesłanek, które wyznaczają zakres obowiązku alimentacyjnego , który ciążyłby na zmarłym. Wysokość renty stymuluje zatem z jednej strony potrzeby poszkodowanych ,a z drugiej możliwości zarobkowe i majątkowe zmarłego ( wyrok SN z 23.10.1973r., II CR 549/73)
9. prawo do renty alimentacyjnej jest roszczeniem osobistym każdej z osób uprawnionych i powinno być określone dla każdej z tych osób odrębnie ( wyrok SN z dnia 02.05.1975r, I CR 103/75). Sprawca ma wyrównać w formie renty osobno każdej z osób uprawnionych jej osobistą szkodę wynikającą z utraty świadczeń alimentacyjnych.
10. czas trwania renty uzależniony jest od szacunkowego czasu trwania obowiązku alimentacyjnego ( uzależniony jest od szacunkowej długości życia zobowiązanego do świadczenia alimentacyjnego )
11. wysokość renty alimentacyjnej uzależniona jest od uzyskiwanego dochodu zmarłego po odliczeniu tej kwoty, którą zmarły przeznaczał na zaspokojenie własnych potrzeb. Wysokość renty uwarunkowana jest także możliwościami zarobkowymi i majątkowymi zmarłego, które mógłby uzyskać ,ale z różnych przyczyn nie uzyskiwał, zatem bywa to wyliczeniem hipotetycznym (uchwała SN z dnia 16.12.1987r,III CZP 91/86,OSNCP 1988/4,poz. 42)
12. renta alimentacyjna służy naprawieniu szkody poniesionej przez to ,że pozostali bliscy utracili osobę zobowiązaną do alimentacji ( wyrok SN z dnia 20.01.2004r,II CK 360/02).
Zobacz: Śmierć poszkodowanego a obowiązek naprawienia szkody
OBOWIĄZEK ALIMENTACYJNY – RENTA OBLIGATORYJNA
Ściśle z rentą alimentacyjną związane jest pojęcie obowiązku alimentacyjnego , który to wynika bądź z szeroko rozumianego pokrewieństwa ,albo z więzów prawnych, z którymi ustawodawca wiąże jego istnienie. Natomiast zgodnie z treścią art.128 kodeksu rodzinnego obowiązek alimentacyjny to obowiązek dostarczania środków utrzymania ,a w miarę potrzeby także środków wychowania. Przepisy regulujące obowiązek alimentacyjny mają charakter bezwzględnie obowiązujący i są ściśle związane z osobą zobowiązanego i uprawnionego (legitymacja do dochodzenia alimentów). Sąd Najwyższy wyjaśniając istotę obowiązku alimentacyjnego w uchwale w składzie 7 sędziów z 24 maja 1990r. zauważył,że „obowiązek alimentacyjny z reguły polega na dostarczaniu wartości majątkowych ,ponieważ w pierwszej kolejności chodzi o ochronę sfery ekonomicznej uprawnionego poprzez zapewnienie mu środków utrzymania. Z drugiej zaś strony chodzi o ochronę samej osoby oraz interesów ściśle osobistych uprawnionego,zapewnienie mu opieki i środków wychowania. W świadczeniach tych przeplatają się elementy majątkowe z osobowymi, przyjmuje się zatem, iż prawo do alimentów ma charakter mieszany.
Powyższa teza jest potwierdzeniem stanowiska SN z 1967r. ( wyrok SN z dnia 21.03.1967r,II CR 497/66), który wypowiedział się,że zasądzenie na rzecz dziecka renty odszkodowawczej obliczonej stosownie do osobistego wkładu matki w zaspokojenie potrzeb dziecka znajduje uzasadnienie w przepisie art.446 par.2 KC. Jest to zgodne z kodeksem rodzinnym ,gdzie osobiste starania matki posiadają – oprócz niewymiernej wartości moralnej i uczuciowej dla dziecka – określoną wartość materialną,dającą się przeliczyć na rentę pieniężną.
POJĘCIE STANU NIEDOSTATKU
Judykatura i praktyka wypracowały co należy rozumieć pod pojęciem stanu niedostatku. Przez stan niedostatku rozumie się sytuację,gdy osoba uprawniona do alimentacji nie ma w ogóle środków utrzymania ,a także sytuację,gdy nie jest w stanie w pełni zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb. Za osoby w niedostatku należy uznać osoby, które nie posiadają własnych środków w postaci wynagrodzenia za pracę, emerytury czy renty,ani też dochodów z własnego majątku. Jednak do środków własnych nie zalicza się tych środków, które zostały uprawnionemu do żądania alimentów dostarczone przez inne osoby bez obowiązku prawnego.
RENTA DOBROWOLNA – FAKULTATYWNA
Zobowiązanie do alimentacji oprócz nakazu narzuconego ustawą powstaje także wskutek woli zmarłego poszkodowanego uwarunkowane stałością i dobrowolnością łożenia środków utrzymania. To zobowiązanie nie ma podstawy prawnej w przepisach prawnych czy wyroku sądowym, jest wyrazem dobrej woli. Także nie istnieje prawny stosunek alimentacyjny pomiędzy uprawnionymi do renty fakultatywnej a zobowiązanym. Jednak ten stan dostarczania środków utrzymania musi być wykonywany przez okres dłuższego czasu przed zdarzeniem śmiertelnym, musi być to pomoc finansowa istotna i dająca się udowodnić. Ciężar udowodnienia spoczywa na osobie uprawnionej do otrzymania renty(art. 6 KC).
Dobrowolność oznacza nie tylko brak formalnego obowiązku świadczenia po stronie zmarłego poszkodowanego, ale spełnianie tych świadczeń w wyniku jego świadomej woli i decyzji nie będąc pod presją czy wpływem groźby i szantażu. Stałe dostarczanie środków utrzymania oznacza trwanie tego stanu rzeczy od pewnego czasu i ma charakter systematycznego , a nie sporadycznego świadczenia na rzecz osoby uprawnionej.
Zobacz: Co ze szkodą wyrządzona przez małoletniego?
Są to środki przeznaczone na utrzymanie, a nie na inne cele. Zdaniem sądów pojęcie środków utrzymania ,chociaż wyznaczone celami alimentacyjnymi,powinno być rozumiane szeroko i nie może być ograniczane wyłącznie do kosztów życia codziennego, ale powinno obejmować też takie elementy jak np. zaspakajanie potrzeb edukacyjnych,kulturalnych czy opiekuńczych. Dlatego też zasądzenie renty obejmuje sytuacje,kiedy zmarły poszkodowany dostarczał środków na inne potrzeby niż utrzymanie, jeżeli znajdzie to uzasadnienie w świetle zasad współżycia społecznego i świadczy o charakterze kompensacyjnym renty, a nie alimentacyjnym. Ocena zasadności renty w świetle zasad współżycia społecznego wymaga uwzględnienia wszystkich okoliczności : sytuacji majątkowej zmarłego, typu relacji wiążących zmarłego z uprawnionym, czas trwania świadczeń, rodzaj oraz poziom zaspakajanych potrzeb.
Zasady współżycia społecznego to normy moralne, które zawierają reguły postępowania między ludźmi. Tworzą aksjologiczną zwartość systemu prawa cywilnego. Normy te muszą być akceptowane przez społeczeństwo i przyswajane przez jego część. Naruszenie którejś z norm powszechnie akceptowanej i obowiązującej rodzi konsekwencje prawne i wtedy uznajemy, że dochodzi do naruszenia zasad współżycia społecznego ( A. Szpunar,Wynagrodzenie szkody wynikłej wskutek śmierci osoby bliskiej,Bydgoszcz 2000, str.116).
OSOBY UPRAWNIONE DO RENTY
Krąg osób uprawnionych do renty fakultatywnej nie jest ograniczony ani zawężony w przeciwieństwie do uprawnionych z renty obligatoryjnej. Panuje tu swoistego rodzaju dowolność i uznanie przez sąd, jakie osoby będą uprawnione do renty fakultatywnej. Natomiast krąg osób do renty obligatoryjnej zawężony jest do pojęcia osoby bliskiej, pod którym to pojęciem rozumie się : małżonka, konkubinę,rodzeństwo,wstępni, zstępni,teściowie ,zięciowie i synowe,przysposobieni i przysposabiający. Jednak tak szeroki katalog osób uprawnionych stwarza problemy podczas stosowania prawa, czego przykładem jest pojawiający się problem przyznania renty konkubinie pozostałej przy życiu w zetknięciu z zasadami współżycia społecznego.
Zgodnie z wytyczoną linią orzecznictwa sądowego przyznanie renty na rzecz stałego partnera pozostającego od dłuższego czasu ze zmarłym poszkodowanym w trwałym , faktycznym pożyciu - konkubinat może być uznane za zgodne z zasadami współżycia społecznego , o ile stałe świadczenia związane z dostarczaniem środków utrzymania tej osobie nie prowadziły do ograniczania zaspokajania potrzeb najbliższych członków rodziny zmarłego ( orzeczenie SN z 02.12.1970r.,II CR 541/70,OSP 1972,nr 3,poz.52). Pogląd ten przeważa nadal w literaturze,iż przyznanie renty na rzecz konkubenta będzie uzasadnione, jeżeli nie blokuje to realizacji roszczeń uprawnionych do renty obligatoryjnej.
Zobacz: Sprawdź czy poniesiesz odpowiedzialność za osobę, której powierzyłeś wykonanie zadania
RENTA DLA WDOWY
Z żądaniem renty może wystąpić małżonek, który samodzielnie wykonuje pracę zarobkową , jednakże pochodzące stąd środki nie wystarczają na utrzymanie rodziny na dotychczasowym poziomie. Pogląd ten znalazł potwierdzenie w wyroku SN, który stanowi, że renta odszkodowawcza przewidziana art 446 par. 2 KC ma na celu wyrównanie szkody poniesionej przez śmierć osoby zobowiązanej do alimentacji. Okoliczność, że matka małoletnich poszkodowanych powodów podjęła pracę zarobkową nie ma znaczenia dla zasądzenia renty odszkodowawczej. Mogła ona bowiem podjąć pracę niezależnie od tego czy mąż zmarł, a jeżeli jej zarobki były lub będą na tyle wysokie, że będzie mogła przyczyniać się do utrzymania dzieci , powinno to posłużyć do polepszenia ich stopy życiowej , a nie dla zmniejszenia obowiązku odszkodowawczego ze strony odpowiedzialnej za szkodę (wyrok SN z 17.06.1974r., II CR 261/74).
Kolejnym problemem jaki się wyłonił to kwestia czasu, do kiedy należy się renta wdowie, która zajmuje się wychowaniem małoletnich dzieci. Obecnie przeważył pogląd, że renta powinna być płacona wdowie co najmniej do czasu uzyskania samodzielności przez dzieci. W innym wyroku SN zauważa, że w sytuacji gdy pozostaje żona i dorosłe dzieci to pod uwagę przy określaniu wysokości renty należy brać tylko te usprawiedliwione potrzeby tej żony, a nie ewentualne potrzeby jej pełnoletnich dzieci, które mogłyby liczyć w pewnej mierze na pomoc ze strony zmarłego , gdyby żył i tą pomoc świadczył ( wyrok SN z 27.02.1975r., III PR 11/75). Natomiast nie była podważana zarówno w orzecznictwie jak i doktrynie sprawa pozostania małoletnich dzieci.
Zobacz: Doznałeś uszczerbku w nadzwyczajnej sytuacji? Sprawdź jakie świadczenia przysługują w tej sytuacji
Zdominował pogląd, że utrata żywiciela wywołuje pogorszenie sytuacji życiowej, w tym ściśle materialnej dzieci i nie da się tej straty wyrównać wypłatą jednorazowego odszkodowania, dlatego przyznanie renty jest jak najbardziej uzasadnione. Ma to ścisły związek z zasadą tzw. równej stopy życiowej, która znajduje zastosowanie na gruncie prawa rodzinnego, a w konsekwencji może mieć zastosowanie do renty. W czasie trwania małżeństwa i rodziny potrzeby są dostosowane do możliwości zarobkowych i majątkowych członków tej rodziny, w momencie śmierci jednego z nich utrzymanie standardu życia na dotychczasowym poziomie jest niemożliwe, dlatego zdaniem SN renta ma pomóc w utrzymaniu dotychczasowego poziomu życia dla pozostałych członków rodziny.
ODWOŁANIE RENTY
Na podkreślenie zasługuje fakt,że w sytuacji kiedy zachowanie uprawnionego do świadczenia alimentacyjnego jest rażące lub sprzeczne z zasadami współżycia społecznego żaden sąd nie podejmie się zasądzenia na jego rzecz renty. Zachowanie naganne może polegać na lekceważącym i zawinionym zachowaniu się uprawnionego uniemożliwiającym samodzielne utrzymanie się własnymi siłami bądź nadmierne żądanie zasądzenie wygórowanej kwotowo renty. To uregulowanie odpowiada społecznemu poczuciu sprawiedliwości i jednocześnie chroni interes zobowiązanego przed żądaniem niezasługującym na ochronę.
Reasumując prawo do alimentacyjnej renty odszkodowawczej jest związane ściśle z osobą poszkodowanego i gaśnie wraz z jego śmiercią. Wysokość renty może podlegać zmianom stosownie do art. 907 par. 2 KC w razie zmiany stosunków. Zmianą stosunków zaś w rozumieniu art 907 KC jest – poza wzrostem hipotetycznych zarobków, jakie zmarły osiągałby pracując w określonym charakterze- okoliczność usamodzielnienia się dzieci, na rzecz których płacona była renta (vide wyrok SN z 21.09.1977r., III PR 110/77).
Zobacz serwis: Prawo autorskie
Artykuł prezentuje tezy aktualnie przygotowywanej przez mgr Edytę Ryś pracy doktorskiej pt. „Odpowiedzialność cywilna z tytułu śmierci osoby bliskiej”.
Edyta Ryś
Autorka jest prawnikiem w kancelarii odszkodowawczej Adiutor Centrum sp.j.