Nienależne świadczenie jest szczególnym przypadkiem bezpodstawnego wzbogacenia określonym w art. 410 Kodeksu cywilnego. Różni się od pozostałych form bezpodstawnego wzbogacenia gdyż do zaistnienia tego zobowiązania dochodzi w wyniku spełnienia świadczenia przez zubożonego, a nie poprzez jakiekolwiek inne przesunięcia majątkowe. Dodatkowo następuje to bez podstawy prawnej.
Świadczenie określane jest w tym przypadku jako celowe i świadome przysporzenie na rzecz majątku innej osoby, które z punktu widzenia odbiorcy można przyporządkować jakiemuś zobowiązaniu, choćby w ogóle lub jeszcze nieistniejącemu, albo nieważnemu.
Przepisy Kodeksu cywilnego określają, że świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił:
- nie był w ogóle zobowiązany lub
- nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył;
Jeżeli ktoś zapłacił cenę zawierającą bezpodstawnie ustalony podatek od towarów i usług, lub spełnił świadczenie w celu umorzenia mu długu, gdy dług ten istniał w mniejszym rozmiarze albo w ogóle nie istniał. Przykładem może być też dostarczenie towaru pod zły adres, podwójna zapłata, wypłata z OC na rzecz rzekomo poszkodowanego, który następnie okazał się sprawca szkody.
Porównaj: Co zez szkodą wyrządzona przez spadające przedmioty?
- albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty;
Odpadnięcie podstawy świadczenia w tym przypadku oznacza, że w chwili spełnienie, świadczenie miało podstawę prawną, która dopiero później w sposób ostateczny i trwały odpadła. Świadczenie jest nienależne również gdy zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty. Taka sytuacja z kolei powstaje w przypadku gdy zubożony świadczy na rzecz wzbogaconego w przekonaniu, że później przy udziale wzbogaconego zostanie osiągnięty zamierzony cel – będący zarazem podstawa prawną świadczenia, co jednak nie nastąpi.
Uznać można, że podstawa świadczenia odpadła gdy ktoś uchylił się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia woli lub odwołał darowiznę. Z kolei zamierzony cel świadczenia nie jest osiągnięty gdy nastąpiło świadczenie na rzecz przyszłej umowy, która nie została zawarta.
- albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia;
Polecamy serwis: Umowy
Również nieważność czynności prawnej zobowiązującej do świadczenia może stanowić przyczynę nienależnego świadczenia. Mowa jest o czynnościach bezwzględnie nieważnych czyli takich, których już nie można konwalidować.
Strony zawarły umowę o przeniesienie własności nieruchomości w zwykłej formie pisemnej. Jedna strona wręczyła zadatek. Czy taka sytuacja umożliwia z wystąpieniem z roszczeniem na podstawie przepisów o nienależnym świadczeniu? Tak. Art. 158 Kodeksu cywilnego stanowi, że umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Z kolei art. 73 § 2 stanowi, że jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej inną formę szczególną, czynność dokonana bez zachowania tej formy jest nieważna. Umowa o przeniesienie własności nieruchomości jest nieważna i nie może stać się ważna po spełnieniu świadczenia, zatem zwrot nienależnych świadczeń jest uzasadniony.