Największe szanse na odzyskanie swojej wierzytelności mają z pewnością ci wierzyciele, których zabezpieczenia hipoteczne wykazują się wyższym pierwszeństwem w egzekucji wobec innych hipotek.
Ustawodawca dostrzegając atrakcyjność cechy pierwszeństwa takiego zabezpieczenia skonstruował mechanizm ustawowy, pozwalający dłużnikowi na wykorzystanie danego pierwszeństwa do nowo ustanowionej hipoteki.
W ten sposób właściciel danej nieruchomości jest w stanie zachęcić potencjalnego wierzyciela do zawarcia z nim umowy poprzez przyznanie mu hipoteki z wysokim pierwszeństwem pomimo istnienia wcześniej powstałych zabezpieczeń tego rodzaju na danej nieruchomości.
Rozporządzanie opróżnionym miejscem po zmianach
Rozpatrywanemu zagadnieniu nadano nazwę uprawnienia do rozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym. Możliwość dysponowania określonym miejscem w hierarchii hipotek powstaje w przypadkach wygaśnięcia konkretnej hipoteki np. wskutek spłaty wierzytelności lub przeniesienia jej na inne miejsce hipoteczne.
Wówczas to właściciel może ustanowić nowe ograniczone prawo rzeczowe z takim pierwszeństwem, jakie miała hipoteka, wygasła lub przeniesiona (art. 1011 ustawy o księgach wieczystych i hipotece). Zakres tego uprawnienia rozciąga się jedynie na wartość sumy hipotecznej, na którą opiewała wygasła hipoteka.
Nowe zmiany w przedmiocie hipoteki
Na tej podstawie właściciel może więc ustanowić nową hipotekę na sumę niższą lub równą sumie pierwotnej. Ponadto uprawniony jest do ustanowienia kilku hipotek o równym pierwszeństwie, w ramach opróżnionego miejsca, o ile łączna ich wartość nie przekracza sumy pierwotnej.
W doktrynie dopuszcza się także możliwość ustanowienia na opróżnionym miejscu hipoteki o wartości przekraczającej dotychczasową sumę hipoteczną pod warunkiem uzyskania zgody pozostałych wierzycieli hipotecznych z danej nieruchomości (J. Pisuliński (red.), Hipoteka po nowelizacji. Komentarz, Warszawa 2011, s. 449-450). Konstrukcję taką opiera się na analogii ze zmiany treści hipoteki, dotykającej praw osób z prawami o niższym pierwszeństwie (art. 248 § 2 k.c.).
Z wygaśnięciem hipoteki, które aktualizuje kompetencję do rozporządzania miejscem hipotecznym, mamy do czynienia także w sytuacji częściowego wygaśnięcia. Jednak do opróżnienia części miejsca wobec częściowego wygaśnięcia dochodzi dopiero po redukcji sumy hipoteki, wskutek żądania jej zmniejszenia przez właściciela (art. 68 ust. 2 ustawy o księgach wieczystych i hipotece).
Hipoteka po nowelizacji - weszły w życie nowe przepisy
Rozporządzenie opróżnionym miejscem jest traktowane jako element prawa podmiotowego własności. Wobec tego nie podlega ono przedawnieniu, zarezerwowanemu dla roszczeń. Nie jest także ograniczone żadnym terminem, a więc może być wykonane nawet po upływie długiego okresu czasu od wygaśnięcia danej hipoteki.
Uprawnienie do rozporządzenia realizuje się zasadniczo w dwóch formach:
1. ustanowienie nowej hipoteki na danym miejscu lub
2. przeniesienie na dane miejsce hipoteki już istniejącej.
Rozporządzenie miejscem przy hipotekach na nieruchomości objętej współwłasnością wymaga zgody wszystkich współwłaścicieli. Odmienną sytuacją jest ta, gdy hipoteką był obciążony jedynie udział współwłaściciela. W tym zakresie może on samodzielnie rozporządzić takim opróżnionym miejscem (art. 198 k.c.).
Ustanowienie nowej hipoteki na danym miejscu wymaga spełnienia tych samych przesłanek jak przy powstaniu zwykłej hipoteki.
W związku z koniecznością nadania jej już istniejącego pierwszeństwa konieczne jest jednak spełnienie dodatkowych warunków. Umowa kreująca nową hipotekę powinna zawierać wskazanie miejsca, na którym ma być ustanowiona.
Ponadto wpisu na już istniejące miejsce można dokonać jedynie na podstawie oświadczenia właściciela, spełniającego formę pisemną z podpisem notarialnie poświadczonym (art. 31 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece). Nie budzi wątpliwości fakt, iż takie oświadczenie o rozporządzeniu miejscem może (choć nie musi) być elementem aktu notarialnego ustanawiającego hipotekę.
Przeniesienie wierzytelności hipotecznej po zmianach
W przypadkach nie wykreślenia wygasłej hipoteki z ksiąg wieczystych do wniosku o wpis powinien być dołączony dokument potwierdzający zdarzenie wygaśnięcia, w formie wymaganej art. 31 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece.
Rozporządzenie miejscem hipotecznym może nastąpić także poprzez przeniesienie istniejącej hipoteki. Dla osiągnięcia takiego skutku wymagane jest zawarcie umowy pomiędzy właścicielem a wierzycielem hipotecznym. Powinna ona wskazywać zarówno przenoszoną hipotekę jak i miejsce, na które jest ona wpisywana.
Odmiennie niż przy ustanawianiu hipoteki, jej przeniesienie nie wymaga zachowania formy aktu notarialnego. Biorąc jednak pod uwagę wymogi formy dla dokumentów stanowiących podstawę wpisu do ksiąg wieczystych, umowa przenosząca powinna być zawarta co najmniej w formie pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym.
Istotnym wyjątkiem w powyższym zakresie jest ujawnienie w księdze wieczystej roszczenia wierzyciela o przyszłe przeniesienie jego hipoteki na opróżnione miejsce. Takie wykonanie już istniejącego zobowiązania następuje z mocy prawa w przypadku zwolnienia danego miejsca (art. 1019 ustawy o księgach wieczystych i hipotece). Nie wymaga się zatem zawierania odrębnej umowy o przeniesienie.
Niedopuszczalne jest jakiekolwiek umowne ograniczenia prawa do zobowiązania się lub do rozporządzenia opróżnionym miejscem hipotecznym przez właściciela (art. 1018 ustawy o księgach wieczystych i hipotece).
Marek Pasiński, radca prawny
Przemysław Gorzko, aplikant radcowski