Przystępujący do umowy współkształtowanej przez wzorce umowne ogranicza się zatem jedynie do zaakceptowania określonej treści tejże czynności prawnej (adhezji).
Szczególny przypadek, w obrębie zdarzeń związanych z posługiwaniem się wzorcami umownymi, stanowi jego wydanie w trakcie istnienia uprzednio zawiązanego stosunku umownego o charakterze ciągłym. Takie zdarzenia można dość często zaobserwować w ramach rozciągniętej w czasie relacji pomiędzy przedsiębiorcami, którzy wydają lub zmieniają swoje ogólne warunki umów.
W tym zakresie istotny jest przepis art. 3841 k.c. Stanowi on generalną normę, uprawniającą proponenta (autora wzorca) do wydania wzorca umownego, który będzie wpływał na treść już istniejącego zobowiązania.
Zakres takiej kompetencji został jednakże ograniczony do stosunków o charakterze ciągłym, a więc takich gdzie rozmiar świadczenia jednej lub obydwu stron jest uzależniony od czynnika czasu. W doktrynie przyjęto stanowisko, iż dyspozycja art. 3841 k.c. obejmuje zarówno wydanie nowego wzorca w relacji do stosunku, który nie był kształtowany wcześniej przez żaden regulamin, lub zmianę już istniejącego wzorca umownego.
Art. 3841 kc:
Wzorzec wydany w czasie trwania stosunku umownego o charakterze ciągłym wiąże drugą stronę, jeżeli zostały zachowane wymagania określone w art. 384, a strona nie wypowiedziała umowy w najbliższym terminie wypowiedzenia.
Dominującym poglądem jest także stwierdzenie, iż norma z art. 3841 k.c. nie stanowi samoistnej podstawy do wydania lub zmiany ogólnych warunków umów. Możliwość skorzystania przez proponenta z takiego uprawnienia musi być uprzednio przewidziana w umowie kreującej stosunek ciągły, w formie tzw. klauzuli modyfikacyjnej. Poprawnie sformułowana klauzula powinna określać okoliczności, po których nastąpieniu aktualizuje się kompetencja do wydania wzorca. Nie może mieć ona charakteru blankietowego, co przez swą niedookreśloność uniemożliwiałoby ocenę czy skorzystanie przez proponenta z uprawnienia było rzeczywiście uzasadnione. Ponadto klauzula modyfikacyjna nie może uprawniać do zmian, dotyczących istotnych elementów umowy. Tylko właściwie skonstruowana treść takiego postanowienia jest podstawą do skorzystania z dyspozycji art. 3841 k.c.
Klauzula niespełniająca powyższych wymogów może zostać uznana za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego (art. 58§2 k.c.) lub za nieuczciwą, gdy spełnia cechy postanowienia jednostronnie narzuconego w zakresie stosunków konsumenckich (art. 3851 k.c. w zw. z art. 3853 pkt. 10 k.c.).
Co to są niedozwolone klauzule umowne
Wątpliwości natury interpretacyjnej wywołuje odesłanie do art. 384 k.c. w odniesieniu do obowiązków inkorporacji (włączenia) wzorca umownego do stosunku prawnego.
Przy pełnym zastosowaniu warunków inkorporacyjnych dla wydanych/zmienionych ogólnych warunków umów, proponent powinien, co do zasady doręczyć drugiej stronie treść wzorca lub udostępnić go w sposób umożliwiający łatwe zapoznanie się, jeżeli posługiwanie się nim w stosunkach tego rodzaju jest zwyczajowo przyjęte (por. wyj. dla stosunków konsumenckich w art. 384§2 in fine).
Trudno jest jednakże zaakceptować konsekwencje płynące z takiego stanowiska. Oznaczałoby ono w praktyce, iż druga strona umowy, w której zwyczajowo używa się wzorców, chcąc dowiedzieć się o ewentualnych zmianach, musiałaby odwiedzać cyklicznie siedzibę proponenta w poszukiwaniu wywieszonych regulaminów.
Postawienie takiego wymogu jest sprzeczne z zasadami racjonalności. Stąd zaaprobowano modyfikację warunków inkorporacji wzorców objętych dyspozycją art. 3841 k.c. W takich przypadkach proponent jest obowiązany zawsze doręczyć pełny tekst nowego/zmienionego wzorca.
Art. 384 kc:
§ 1. Ustalony przez jedną ze stron wzorzec umowy, w szczególności ogólne warunki umów, wzór umowy, regulamin, wiąże drugą stronę, jeżeli został jej doręczony przed zawarciem umowy.
§ 2. W razie gdy posługiwanie się wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte, wiąże on także wtedy, gdy druga strona mogła się z łatwością dowiedzieć o jego treści. Nie dotyczy to jednak umów zawieranych z udziałem konsumentów, z wyjątkiem umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego.
Dostrzegając zagrożenia płynące z jednostronnej modyfikacji treści czynności prawnej, ustawodawca przyznaje drugiej stronie prawo do zakończenia stosunku ciągłego.
Uzasadnienie tej kompetencji tkwi w tym, iż adherent (strona przystępująca do umowy adhezyjnej) może nie być zainteresowany utrzymaniem zobowiązania w zmienionym kształcie. Z tego względu stworzono mu możliwość złożenia oświadczenia woli, skutkującego wypowiedzeniem umowy.
Czas na złożenie takiego oświadczenia jest uzależniony od mających zastosowanie do konkretnej umowy terminów wypowiedzenia (ustawowych lub umownych).
W przypadku braku wypowiedzenia w terminie, stosunek zobowiązaniowy ciągle istnieje, lecz w zmienionej już treści. Wydaje się, iż skutki zmian powinny mieć zastosowanie wobec drugiej strony ex tunc tj. od momentu skutecznego doręczenia mu wzorca. Dominujący w doktrynie pogląd opowiada się jednak za skutkiem ex nunc, który biegnie od upływu przewidzianego terminu.
Długość terminu wypowiedzenia jest uzależniona od rodzaju stosunku prawnego o charakterze ciągłym. Może on mieć swoje źródło w treści umowy (np. umowy zawarte na czas oznaczony) lub w ustawie (zazwyczaj umowy na czas nieoznaczony).
W razie braku jakiegokolwiek terminu, oświadczenie woli powinno być złożone bez zbędnej zwłoki, która musi być oceniana z perspektywy charakteru zobowiązania.
Szczególny problem teoretyczno-prawny pojawia się w odniesieniu do umów zawartych na czas oznaczony, w których nie przewidziano terminu wypowiedzenia. Co do zasady takie stosunki prawne nie mogą zostać zakończone przed upływem terminu, na jaki zostały zawiązane. Przyjmuje się jednak, iż art. 3841 k.c. stanowi normę szczególną, przyznającą uprawnienie do wypowiedzenia niezależnie od rodzaju zobowiązania. Terminem przy takich umowach jest wspomniany powyżej brak zbędnej zwłoki.
Marek Pasiński, Radca Prawny,
Przemysław Gorzko, Aplikant Radcowski