Generalna reguła została zawarta w art. 471 kodeksu cywilnego. i jest uzupełniania przez rozwiązania szczególne, przewidziane w dziale II rozdziału VII Kodeksu Cywilnego.
Zgodnie bowiem z art. 471 k.c. dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Niejednokrotnie okazuje się jednak, że ramy kodeksowych konstrukcji odpowiedzialności są zbyt sztywne i niedopasowane do wymogów współczesnego obrotu gospodarczego. W takich przypadkach kluczowe okazuje się być określenie przez strony, na etapie zawierania umowy, w jaki sposób będzie kształtować się ich odpowiedzialność za naruszenie zobowiązania.
Ustawodawca nie przewiduje klauzuli, zakazującej umownego modyfikowania zasad odpowiedzialności.
Polecamy: Podatki 2011
Takie uprawnienia dla stron wywodzi się ze swobody kształtowania treści stosunku prawnego – art. 3531 k.c. Należy jednakże mieć na uwadze powiązanie reguł odpowiedzialności z naturą samego stosunku cywilnoprawnego.
Dlatego też skrajne zaostrzenie lub złagodzenie tych zasad może zostać uznane za niemieszczące się w ramach swobody z art. 3531.
Art. 3531 kc: Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.
Określenie w umowie, że strona pokrzywdzona naruszeniem zobowiązania nie może dochodzić swoich praw w postępowaniu sądowym jest niedopuszczalne.
Dopuszczalność zaostrzenia odpowiedzialności dłużnika wynika wprost z Art. 473 k.c. Zgodnie z jego treścią dłużnik może przyjąć na siebie odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, które wynikło z okoliczności, za które normalnie by nie odpowiadał. Oznacza to rozciągnięcie zakresu zawinionego naruszenia na wymienione w umowie okoliczności. W przypadku ich wystąpienia rozmiar odszkodowania należnego wierzycielowi będzie wyznaczony przez przepisy o zwłoce oraz zawinionej niemożliwości świadczenia – Art. 477 i 493 k.c.
Art. 473 § 1 kc: Dłużnik może przez umowę przyjąć odpowiedzialność za niewykonanie lub za nienależyte wykonanie zobowiązania z powodu oznaczonych okoliczności, za które na mocy ustawy odpowiedzialności nie ponosi.
Ustawa wymaga precyzyjnego określenia okoliczności wywołujących zaostrzoną odpowiedzialność. Strony nie mogą zatem posłużyć się klauzulami generalnymi.
Wydaje się jednak, że dopuszczalne jest skonstruowanie umownej odpowiedzialności gwarancyjnej zgodnie, z którą dłużnik obowiązany byłby do zapłacenia odszkodowania za każdą formę naruszenia zobowiązania (zawinionego i niezawinionego).
Taka gwarancja nie jest bowiem objęta dyspozycją art. 473 k.c., którego zadaniem jest przekwalifikowanie pewnych, określonych w umowie, okoliczności na zawinione naruszenie. Funkcja gwarancyjna sprowadza się z kolei do połączenia sankcji odszkodowawczej z każdym rodzajem zachowania dłużnika (zawinionego i niezawinionego).
Treść umowy podlega wykładni, zgodnie z regułami określonymi w art. 65 k.c. Zatem nawet nieprecyzyjne lub uogólnione sformułowania w postanowieniach określających okoliczności zaostrzające odpowiedzialność nie musi oznaczać ich bezskuteczności.
Może się albowiem okazać, że w drodze wykładni będzie możliwe dokładniejsze zindywidualizowanie owych okoliczności, tak aby spełniły przesłankę dokładnego oznaczenia z art. 473 k.c..
Zobacz: Umowa-współpraca
W przypadku modyfikacji, prowadzących do złagodzenia reżimu, przepis statuuje nieprzekraczalną granicę umyślności dłużnika w wyrządzeniu wierzycielowi szkody.
Jest to o tyle nieprecyzyjnie sformułowanie, o ile Art. 471 i 472 k.c. nie odwołują się do pojęć umyślności i nieumyślności lecz miernika należytej staranności. Powszechnie przyjmuje się jednak, że umyślność na gruncie art. 473 § 2 k.c. należy rozumieć zgodnie z definicjami rzymskim, jako chęć wyrządzenia szkody lub przewidywanie jej nastąpienia i godzenie się na to przez dłużnika.
Złagodzenie odpowiedzialności może zatem dotyczyć wyłącznie zachowań, wynikających z niedbalstwa lub lekkomyślności, które w obliczu art. 472 k.c. spełniają kryterium nienależytej staranności i powodują zawinione naruszenia zobowiązania.
Art. 473 § 2 k.c.: Nieważne jest zastrzeżenie, że dłużnik nie będzie odpowiedzialny za szkodę, którą może wyrządzić wierzycielowi umyślnie.
Przepis zakazuje jedynie wyłączenia odpowiedzialności za szkodę. Nie wspomina z kolei o innych rodzajowo uprawnieniach wierzyciela, jak choćby o prawie do odstąpienia od umowy (art. 493 k.c.). Jednakże pozbawienie wierzyciela takich uprawnień stałoby w sprzeczności z art. 58 §2 k.c.
Szczególne rozwiązania w zakresie umownych zmian odpowiedzialności mają zastosowanie do stosunków z udziałem konsumentów.
Po pierwsze odpowiedzialność z tytułu rękojmi przy umowie sprzedaży może być ograniczona lub wyłączona tylko w sytuacjach określonych w przepisach szczególnych (art. 558 §1 k.c.).
Swobodę kształtowania zasad odpowiedzialności w relacjach z konsumentami ogranicza wreszcie reżim kontroli postanowień narzuconych.
Wśród katalogu klauzul niewynegocjowanych, które mogą zostać uznane za nieuczciwe zawarto m.in. postanowienia wyłączające lub ograniczające odpowiedzialność względem konsumenta za szkody na osobie (art. 3853 pkt 1 k.c.), wyłączające lub ograniczające odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania (art. 3853 pkt 2 k.c.).
Polecamy: Faktura VAT od A do Z
Potrzeba jednakże przypomnieć, że wspomniany katalog ma charakter wskazówek interpretacyjnych, tak więc narzucone postanowienia umowne, które mieszczą się w powyższych kategoriach muszą podlegać każdorazowemu wartościowaniu, z uwagi na okoliczności wymienione w Art. 3852.
Oprócz tego bezwzględne zakazy na gruncie klauzul narzuconych zawiera rejestr klauzul zakazanych, prowadzony przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów.
Należy zwrócić uwagę, że art. 1 ust. 4 ustawy o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej wyłącza zastosowanie art. 558 k.c. do stosunków objętych jej zakresem. Zakaz wyłączania rękojmi bez upoważnienia w przepisie ma więc zastosowanie do stosunków z udziałem konsumentów, o ile sprzedaż nie dotyczy towarów konsumpcyjnych zdefiniowanych w art. 1 ust. 1 ustawy o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej.
Marek Pasiński - Radca Prawny,
Przemysław Gorzko - Aplikant Radcowski