Pojęcie niedozwolonego wzorca umownego kształtuje kodeks cywilny poprzez ich wymienienie, z tym, że należy pamiętać iż jest to katalog otwarty, co oznacza, że w związku z wytoczonymi powództwami o uznanie danego wzorca umownego za niedozwolony sądy mogą orzec o nowych niedozwolonych wzorcach. Niedozwolonym wzorcem umownym jest np. postanowienie przewidujące obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta pomimo niewykonania lub nieprawidłowego wykonania zobowiązania przez kontrahenta.
W wyroku Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 10 października 2005 r. (sygnatura: XVII Amc 56/2004) Sąd ów uznał, że takim wzorcem jest np. postanowienie wzorca umowy o grupowe ubezpieczenie na życie, uprawniające ubezpieczyciela do zaniechania świadczenia, pomimo trwania stosunku umownego, a więc istnienia po stronie ubezpieczonego obowiązku opłacania składki.
Zobacz: Zdolność kredytowa, a zawarcie i wypowiedzenie umowy kredytu
Aby jednak dany wzorzec, nie istniejący jeszcze w katalogu określonym w przepisach kodeksu cywilnego uznać, za niedozwolony, konieczne jest wszczęcie postępowania przed Sądem Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Katalog podmiotów uprawnionych do tego, tj legitymowanych czynnie, jest bardzo szerokim zagadnieniem.
Powództwo w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone może wytoczyć każdy, kto według oferty pozwanego mógłby zawrzeć z nim umowę zawierającą postanowienie, którego uznania za niedozwolone żąda się pozwem. Powództwo może wytoczyć także organizacja społeczna, do której zadań statutowych należy ochrona interesów konsumentów, powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów oraz Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.
Polecamy: Przykładowe klauzule niedozwolone
Sformułowanie wydaje się być jasne, ale na gruncie praktycznym okazuje się, że istnieje wiele przypadku, gdy nie wiadomo, czy ktoś rzeczywiście może zostać uznany za legitymowanego czynnie (czyli uprawnionego do wytoczenia powództwa).
Przepisy mówią, że osobą taką w postępowaniu przed Sądem Ochrony Konkurencji i Konsumentów jest każdy, kto według oferty zawartej we wzorcu mógłby ze składającym ofertę zawrzeć umowę zawierającą niedozwolone postanowienia umowne. Z powództwem może wystąpić również osoba, która zawarła umowę, zawierającą niedozwolone postanowienia.
Sąd Apelacyjny w Warszawie uznał, że fakt, iż powód był pracownikiem banku udzielającego kredytu hipotecznego, nie wyłącza możliwości uznania, iż powód, zawierając z pozwanym taką umowę, posiadał status konsumenta. Okazuje się więc, że możliwe jest występowanie w obrocie w roli profesjonalisty (pracownik banku), a jednocześnie konsumenta, któremu przysługuje legitymacja czynna.
Powództwo może ponadto wytoczyć zagraniczna organizacja wpisana na listę organizacji uprawnionych w państwach Unii Europejskiej do wszczęcia postępowania o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, opublikowaną w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich, jeżeli cel jej działania uzasadnia wystąpienie przez nią z takim żądaniem dotyczącym wzorców umów stosowanych w Polsce, zagrażających interesom konsumentów w państwie członkowskim, w którym organizacja ta ma swoją siedzibę.
Istnieją dwa rodzaje kontroli, a tym samym dwie grupy podmiotów uprawnionych do wytoczenia powództwa o uznanie postanowień wzorca umownego za niedozwolony.
- Pierwszą grupę stanowią osoby, które rzeczywiście doznały szkody w związku z zastosowaniem takiego wzorca (kontrola incydentalna).
- Drugi typ kontroli, tzw. abstrakcyjnej, czyli takiej, która jest oderwana od konkretnej sprawy, mogą wytoczyć wszystkie podmioty do tego uprawnione. Oczywiście nic nie stoi na przeszkodzie, aby w pierwszym przypadku również interweniowały osoby nie związane z zaistniałą szkodą, gdyż „mieszczą się” one w grupie osób, które według oferty pozwanego mogłyby zawrzeć z nim umowę zawierającą postanowienie, którego uznania za niedozwolone żąda się pozwem.
Zagadnienia personalne w przedmiocie postępowania przed sądem Ochrony Konkurencji i Konsumentów są przedmiotem licznych opracowań doktryny, jak również doczekały się wielu orzeczeń judykatury, np. Sądu Najwyższego - Izby Cywilnej, który w wyroku z dnia 20 stycznia 2011 r. (sygnatura: I CSK 218/2010) uznał, że postanowienia regulaminu, jako ustalonej przez jedną ze stron szczególnej postaci wzorca umowy (art. 384 § 1 k. c.), podlegają kontroli abstrakcyjnej (czyli oderwanej od konkretnej sprawy) w postępowaniu o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, wszczętym także przez podmiot niezwiązany umową z podmiotem posługującym się wzorcem. Kontrola owa może zostać przeprowadzona również w sytuacji, gdy dany wzorzec umowny jest wykorzystywany przez pozwanego, czyli funkcjonuje w obrocie, ale nie zdołał jeszcze wyrządzić szkody konkretnemu konsumentowi. W takim przypadku powództwo może wytoczyć każdy z uprawnionych przez przepisy podmiotów, jeżeli uzna, że dany wzorzec może być niedozwolony.
Na zakończenie tych rozważań warto wskazać na pewną istotną kwestię, którą jest okres wystąpienia z powództwem. To, że powództwo można wnieść w okresie, gdy kontrahent używa wzorca, który może zostać uznany za niedozwolony jest oczywiste. Przepisy idą jednak o krok dalej, przyznając uprawnienie do wystąpienia z żądaniem uznania postanowienia wzorca umowy za niedozwolone również wtedy, gdy pozwany zaniechał jego stosowania, jeżeli od tego zaniechania nie minęło sześć miesięcy. Chodzi bowiem nie tylko o sam fakt uznania wzorca za niedozwolony, ale również o definitywne usunięcie go z obrotu.
Polecamy: Co zrobić jeśli w naszej umowie znajduje się niedozwolona klauzula?