Kodeksowa regulacja nienależytego wykonania zobowiązania
Odpowiedzialność dłużnika ujęta w Kodeksie Cywilnym polega na zobowiązaniu do naprawienia szkody, powstałej w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem ciążącego na dłużniku obowiązku, chyba, że jest ono następstwem okoliczności, za które nie ponosi on odpowiedzialności. Przesłanką odpowiedzialności jest bezprawne zachowanie, polegające na niespełnieniu świadczenia, do którego dłużnik był zobowiązany lub wykonaniu go w sposób niezgodny z treścią zobowiązania, przewidzianego w umowie ("nienależytego" wykonania). W tym wypadku chodzi o faktyczne wykonanie obowiązku, jednak niezaspokajające interesu wierzyciela.
Okoliczności obciążające dłużnika to przede wszystkim niezachowanie należytej staranności, wymaganej w stosunkach danego rodzaju, przy uwzględnieniu ich zawodowego charakteru. Należyta staranność dłużnika w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej podlega każdorazowej ocenie i oznacza staranność dostosowaną do działającej osoby, przedmiotu, jakiego działanie dotyczy oraz okoliczności, w jakich działanie to następuje.
Więcej: Terminy na wykonanie zobowiązań
Umowne modyfikacje odpowiedzialności
Ze względu na przyjętą w art. 3531 Kodeksu Cywilnego zasadę swobody umów, strony mają pełną dowolność w kształtowaniu odpowiedzialności dłużnika. Mogą zatem rozszerzać lub zawężać zakres okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność pod warunkiem, że treść lub cel takiej umowy nie sprzeciwia się właściwości danego stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.
Możliwość rozszerzenia odpowiedzialności dłużnika została przewidziana bezpośrednio w art. 471 § 1 Kodeksu Cywilnego, zgodnie z którym, w drodze zawarcia odpowiedniego zastrzeżenia w umowie, dłużnik może przyjąć odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania z powodu oznaczonych okoliczności, do których nie zobowiązuje go ustawa. W związku z tym, istnieje możliwość przyjęcia pełnej dowolności kształtowania zakresu okoliczności obciążających dłużnika, aż do odpowiedzialności bezwzględnej typu gwarancyjnego lub odpowiedzialności za cudze czyny.
Należy jednak pamiętać, iż rozmiar ciążącego na dłużniku ryzyka odpowiedzialności nie może być określany w oderwaniu od treści konkretnego stosunku prawnego. Umowa powinna więc każdorazowo wskazywać zakres okoliczności konkretnego przypadku. Ich określenie może nastąpić np. przez wyliczenie zamkniętego kręgu okoliczności zwalniających – w tym wypadku wina dłużnika wydaje się jednoznaczna. Jak wskazuje orzecznictwo, w umowie można też wskazać, że dłużnik odpowiada za niewykonanie zobowiązania z powodu ściśle określonych okoliczności przypadkowych, a nawet za siłę wyższą.
Więcej: Powódź jako siła wyższa
Odpowiedzialność nie może być zupełnie blankietowa
Zgodnie jednak ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, choć dopuszczalne jest wskazanie jedynie granicznych okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność, bez potrzeby ich konkretyzowania, to ogólne stwierdzenie o odpowiedzialności „bez względu na przyczyny” jest nie do przyjęcia. W żadnym razie niedopuszczalne będzie przyjęcie przez dłużnika odpowiedzialności za okoliczności dotyczące wierzyciela. W odniesieniu do umowy, w której mamy do czynienia z wieloma dłużnikami, umowne uregulowanie zakresu odpowiedzialności związanego z wykonywaniem zobowiązania nie będzie wiążące dla wierzyciela nie uczestniczącego w umowie.