Udział stanowi tytuł uczestnictwa w spółce i określa zarazem status wspólnika. Zgodnie z art. 157 § 1 k.s.h., umowa spółki powinna obligatoryjnie określać między innymi liczbę i wartość nominalną udziałów objętych przez poszczególnych wspólników w zamian za wniesione przez nich wkłady. Zakres praw i obowiązków wspólników w spółce wynika zatem co do zasady z ilości posiadanych przez nich udziałów w stosunku do kapitału zakładowego. Stosunek prawny łączący danego wspólnika ze spółką może jednak ulec zmianie, bądź zniesieniu wskutek umorzenia udziału (udziałów), albo wyłączenia ze spółki.
Umorzenie udziałów
Przez umorzenie udziału należy rozumieć, według literatury, czynność prawną polegającą na pozbawieniu udziału bytu prawnego, powodującą uchylenie praw i obowiązków wspólnika w zakresie tego udziału oraz na pozbawieniu tego udziału charakteru części składowej kapitału zakładowego.
Na podstawie art. 199 k.s.h. wyróżnić można następujące rodzaje i sposoby umorzenia udziałów: dobrowolne – dokonane za zgodą wspólnika lub przymusowe – bez jego zgody (§ 1), odpłatne (§ 2) lub nieodpłatne (§ 3) oraz tzw. umorzenie automatyczne (§ 4), zwane również szczególnym. Umorzenie udziału może nastąpić, jeżeli przewiduje to umowa spółki. Warto podkreślić, że może ono dotyczyć wyłącznie spółki wpisanej do rejestru przedsiębiorców, a zatem niebędącej w organizacji. Wykluczone jest również umorzenie udziału w spółce będącej w stadium likwidacji, gdyż wypłaty na rzecz wspólników mogą nastąpić dopiero po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wierzycieli (art. 286 § 1 k.s.h.).
Przeczytaj także: Jak umorzyć udziały w sp. z o.o.?
Unicestwienie udziałów
Unicestwienie udziału bez zgody wspólnika dysponującego tym udziałem następuje w wyniku umorzenia przymusowego albo umorzenia automatycznego.
Przeprowadzenie przymusowego umorzenia udziału wymaga określenia w umowie spółki jego trybu i przesłanek, czyli okoliczności uprawniających do takiej czynności i wskazania, czy następuje ono z obniżeniem kapitału zakładowego, czy z czystego zysku oraz powzięcia stosownej uchwały przez zgromadzenie wspólników. Uchwała zgromadzenia powinna zawierać podstawę prawną umorzenia, wysokość wynagrodzenia przysługującego wspólnikowi za umorzony udział oraz uzasadnienie umorzenia.
Doktryna nie jest zgodna co do tego, jakie wydarzenia mogą stanowić podstawę przymusowego umorzenia udziału. Bezsprzecznym pozostaje jednak, iż zaistnienie przesłanki tego typu umorzenia nie może zależeć od uznania zgromadzenia wspólników lub zarządu.
Umowa spółki może stanowić, że udział ulega umorzeniu w razie zaistnienia określonego zdarzenia bez powzięcia uchwały zgromadzenia wspólników (tzw. umorzenie automatyczne). Zdarzenie takie musi być określone na tyle precyzyjnie, by nie wywoływało wątpliwości co do zasadności podjętych przez zarząd czynności. Do umorzenia automatycznego stosuje się przepisy o umorzeniu przymusowym, przy czym uchwałę o obniżeniu kapitału zakładowego podejmuje niezwłocznie zarząd, chyba że umorzenie następuje z czystego zysku (art. 199 § 5 k.s.h.).
Nie ulega wątpliwości, że instytucja umorzenia, a zwłaszcza przymusowego umorzenia udziałów, stanowi atrakcyjną furtkę do „pozbycia się” wspólnika ze spółki. Sąd Najwyższy stanął jednak na stanowisku, iż forma ta nie może być wykorzystywane do usunięcia wspólnika ze spółki z przyczyn stanowiących podstawę do żądania wyłączenia wspólnika (wyrok SN z dnia 12 maja 2005 r., sygn. akt V CK 562/04).
Polecamy serwis Spółka akcyjna
Zgodnie bowiem z art. 266 § 1 k.s.h., z ważnych przyczyn dotyczących danego wspólnika sąd może orzec jego wyłączenie ze spółki na żądanie wszystkich pozostałych wspólników, jeżeli udziały wspólników żądających wyłączenia stanowią więcej niż połowę kapitału zakładowego.
W doktrynie i orzecznictwie wskazuje się następujące ważne przyczyny uzasadniające powództwo o wyłączenie wspólnika: działanie na szkodę spółki lub postępowanie sprzeczne z jej interesami, nadużywanie prawa kontroli w celach konkurencyjnych, wykonywanie nadzoru w spółce dla szykany, niemożność bezkonfliktowego współdziałania ze wspólnikiem, będąca następstwem relacji interpersonalnych wewnątrz spółki. Ważna przyczyna musi dotyczyć poszczególnych wspólników, przy czym nie ma przeszkód, by ta sama przyczyna wystąpiła po stronie kilku wspólników jednocześnie. Wyłączenie ma charakter sankcji, a uznanie, iż nastąpiło spełnienie podstawowej przesłanki dla wyłączenia wspólnika w spółce z o.o. – ważnej przyczyny – zależy od sądu. Rozstrzygnięcie sądu ma zatem charakter uznaniowy, oparty na swobodnej ocenie dowodów w konkretnej sprawie. O wyłączeniu wspólnika orzeka sąd gospodarczy właściwy ze względu na siedzibę spółki. Zgodnie z uchwałą SN z dnia 6 czerwca 2007 r. (sygn. akt III CZP 56/07) sprawa o wyłączenie wspólnika ze spółki z o.o. jest sprawą o prawa majątkowe. Skuteczność wyłączenia wspólnika zależy od łącznego spełnienia się dwóch przesłanek: prawomocności orzeczenia sądowego o wyłączeniu danego wspólnika oraz zapłacenia ceny przejęcia udziału (udziałów) wraz z odsetkami, licząc od dnia doręczenia pozwu. Prawomocny wyrok sądu o wyłączeniu wspólnika wywiera skutki od dnia doręczenia mu pozwu.
Z uwagi na okoliczność, że rozpatrywanie sprawy o wyłączenie wspólnika przez sąd może być długotrwałe, a rozstrzygnięcie niepewne, pojawia się pokusa pozostałych wspólników do ominięcia tej procedury i próby przymusowego bądź automatycznego umorzenia udziałów niechcianego wspólnika. Instytucja umorzenia udziałów w praktycznej działalności spółek z o.o. może znaleźć różnorodne zastosowanie, nie może jednak stanowić formy usunięcia wspólnika ze spółki bez konieczności wnoszenia powództwa o jego wyłączenie.
Jędrzej Dokurno aplikant radcowski