Wszyscy pracodawcy należący do sfery budżetowej oraz zatrudniający więcej niż 20 pracowników w przeliczeniu na pełny etat zobowiązani są do tworzenia zakładowego funduszu świadczeń socjalnych (zwanego dalej zfśs). Pracodawcy w terminach określonych ustawą dokonują odpisów na zfśs oraz przekazują odpowiednie środki na rachunek funduszu. Problem powstaje wówczas, gdy należy określić przeznaczenie tych środków, czyli na co można je wydać, a na co nie. Trzeba też ustalić właściwe kryterium socjalne warunkujące otrzymanie świadczeń z funduszu oraz udokumentować dochód przypadający na członka rodziny.
Działalnością socjalną w rozumieniu ustawy jest:
• wypoczynek pracowników zorganizowany w formie wczasów, wczasów profilaktycznych, pobytu w sanatorium na leczeniu lub rekonwalescencji itp.,
• wypoczynek dzieci i młodzieży organizowany w formie kolonii wypoczynkowych i zdrowotnych, obozów i zimowisk, wczasów wypoczynkowych, wyjazdów klimatycznych i zielonych szkół,
• wypoczynek organizowany przez pracowników we własnym zakresie (tzw. wczasy turystyczne, wczasy pod gruszą, agroturystyka),
• sport i rekreacja - bilety wstępu na imprezy sportowe, pływalnie, korty tenisowe i inne usługi zakupione u wyspecjalizowanych organizatorów, jeśli pracodawca nie posiada własnej bazy sportowo-rekreacyjnej,
• zakup biletów do kina, teatru, na wystawy i inne imprezy o charakterze kulturalno-oświatowym,
• pomoc materialno-rzeczowa przyznawana osobom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej i materialnej oraz zapomogi pieniężne udzielane w wypadkach życiowych i losowych,
• zwrotna lub bezzwrotna pomoc na cele mieszkaniowe udzielona na warunkach określonych w umowie między pracodawcą a pracownikiem.
Dopuszczalność finansowania imprez integracyjnych
Wielu praktyków uważa, że fundusz socjalny nie może być przeznaczany na imprezy integracyjne dla pracowników z uwagi na to, że nie są one stricte działalnością socjalną. Inne stanowisko zaprezentował jednak Sąd Najwyższy w wyroku z 23 października 2008 r., w którym sformułował tezę, że art. 8 ust. 1 ustawy o zfśs odnosi się wyłącznie do ulgowych świadczeń i usług w zależności od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej. Przepis ten natomiast nie dotyczy całości działalności socjalnej w rozumieniu art. 2 pkt 1 wymienionej ustawy. Natomiast regulamin przyznawania świadczeń socjalnych może przewidywać wydatkowanie środków funduszu na inne cele, które mieszczą się w pojęciu działalności socjalnej, oraz ustalać inne zasady korzystania z tych świadczeń (II PK 74/08).
Definicja działalności socjalnej obejmuje wiele form aktywności, w tym organizowanie imprez integracyjnych. Brak jest więc jakichkolwiek podstaw do utożsamiania działalności socjalnej tylko z przyznawaniem pomocy. Dlatego też pracodawca może organizować swoim pracownikom różne rozrywki w zakresie działalności socjalnej. Jedynie, przyznając ulgowe usługi i świadczenia, musi pamiętać o różnicowaniu ich wartości przy zastosowaniu kryterium socjalnego.
Kryterium socjalne
Przyznawanie usług i świadczeń z funduszu ustawa o zfśs uzależnia od sytuacji materialnej, życiowej i rodzinnej osoby uprawnionej, czyli od tzw. kryterium socjalnego. Kryterium to stanowi podstawę do zróżnicowania wysokości dopłat do usług i świadczeń finansowanych z funduszu. Jednak wielu pracodawców za zgodą działających u nich organizacji związkowych wypłaca uprawnionym pracownikom świadczenia w jednakowej wysokości, niezależnie od kryterium socjalnego. Dotyczy to zwłaszcza tzw. wczasów pod gruszą.
Często pracodawcy uważają, że kryterium socjalne nie ma zastosowania do wczasów pod gruszą, czyli organizowanych we własnym zakresie. Tak jednak nie jest. Okazuje się bowiem, że skoro zatrudnieni pracownicy otrzymali dopłaty w jednakowej wysokości, oznacza to, że nie zastosowano w tym przypadku kryterium socjalnego.
Skutkiem kontroli ZUS w tym zakresie jest zobowiązanie pracodawcy do odprowadzenia składek na ubezpieczenia społeczne od wypłaconych kwot. Pracodawcy często chcą uregulować te należności ze środków zfśs. Jest to niedopuszczalne, ponieważ ww. składki nie należą do działalności socjalnej, a ponadto obciążają po części pracownika i pracodawcę.
Dokumentowanie wysokości dochodu
Aby pracownik mógł otrzymać świadczenie z funduszu, musi udokumentować wysokość dochodu. W tym celu przedstawia zeznanie podatkowe, gdy ma dochody z różnych źródeł lub dostarcza zaświadczenie o wysokości zarobków z miejsca pracy współmałżonka. Pracownicy często zarzucają pracodawcom, że takie żądania są sprzeczne z ustawą o ochronie danych osobowych (zwaną dalej u.o.d.o.). Pracodawca może gromadzić dane szczególnie chronione, gdy jest to niezbędne do zrealizowania uprawnienia lub spełnienia obowiązku wynikającego z przepisu prawa (art. 27 ust. 2 u.o.d.o.).
Żądanie przez pracodawcę zeznania podatkowego o wysokości osiągniętego przez pracownika dochodu w danym roku podatkowym w celu potwierdzenia uprawnienia pracownika do świadczeń socjalnych należy rozpatrywać w kontekście ustawy o zfśs. Przyznawanie ulgowych świadczeń oraz wysokość dopłat z funduszu socjalnego jest uzależniona od kryterium socjalnego (art. 8 ust. 1 ustawy o zfśs). Ustawa nie wskazuje sposobu, w jaki ma nastąpić udokumentowanie spełnienia warunku uprawniającego do ulgowych świadczeń. Dlatego to regulamin powinien precyzować warunki i zasady korzystania z usług i świadczeń finansowanych z funduszu oraz tryb rozpatrywania wniosków. Regulamin powinien także określać dokumenty i informacje niezbędne do dokonania oceny, czy pracownik ubiegający się o świadczenie spełnia kryteria, od których uzależnia się jego przyznanie. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z 8 maja 2002 r. uznał, że w art. 8 ust. 2 ustawy o zfśs zawarta jest zasada przyznawania ulgowych usług i świadczeń oraz dopłat z funduszu według kryteriów o charakterze wyłącznie socjalnym, czyli uzależnionych co do zasady od kryterium socjalnego (I PKN 267/2001). Bardzo istotne zatem jest to, czy i jakie dochody osiąga pracownik poza zakładem pracy, w którym ubiega się o świadczenie oraz jaka jest sytuacja życiowa wszystkich członków jego rodziny, z którymi prowadzi wspólne gospodarstwo domowe. Dlatego też w regulaminie mogą znaleźć się zapisy zobowiązujące do złożenia zaświadczenia o zarobkach uzyskiwanych przez pracownika u drugiego pracodawcy czy też zaświadczenie o zarobkach współmałżonka.
Podstawa prawna:
• ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (DzU z 2002 r. nr 101, poz. 926 ze zm.),
• ustawa z 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (DzU z 1996 r. nr 70, poz. 335 ze zm.).
Orzecznictwo:
• wyrok SN z 8 maja 2002 r. (I PKN 267/2001, OSNP 2004/6/99),
• wyrok SN z 23 października 2008 r. (II PK 74/08, OSNP 2010/7-8/88).