W ramach polskiego systemu prawa autorskiego, ustawodawca wprowadził dualizm praw autorskich przysługujących twórcy utworu, są to autorskie prawa osobiste oraz autorskie prawa majątkowe.
Pierwsze z nich, zgodnie z przepisem art. 16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, w przypadkach, w których ustawa nie stanowi inaczej, chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do:
1) autorstwa utworu;
2) oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo;
3) nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;
4) decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;
5) nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.
Z kolei zgodnie z przepisem art. 17 ww. ustawy, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu.
Twórcą utworu może być wyłącznie osoba fizyczna - człowiek. Należy mieć jednak na uwadze istniejący dualizm praw autorskich. Na podstawie takiego unormowania wymagane jest wskazanie, że o ile autorskie prawa osobiste zawsze przysługiwać będą twórcy – a zatem osobie fizycznej, o tyle majątkowe prawa autorskie bądź z mocy ustawy, bądź z mocy stosownej umowy przysługiwać mogą innym podmiotom, aniżeli twórcy.
Polecamy: Amortyzacja podatkowa
Podmiotami autorskich praw majątkowych mogą takie podmioty, którym przyznana została osobowość prawna, która pozwala na możność bycia podmiotem praw i obowiązków. W ramach tej grupy wyróżnić można m.in. osoby fizyczne, osoby prawne, jak również jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną.
W ramach grupy podmiotów, którym przysługiwać mogą autorskie prawa majątkowe wskazać należy zatem również przedsiębiorców.
Nasze rozważania ograniczymy do sytuacji stworzenia utworu przez pracownika, z wyłączeniem utworów naukowych, dla których istnieje szczegółowa regulacja zawarta w przepisie art. 14 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
Regulacja przedmiotowej problematyki została unormowana przede wszystkim w przepisie art. 12 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Przepis ten stanowi, że „jeżeli ustawa lub umowa o pracę nie stanowią inaczej, pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron”.
Przesłanki nabycia utworu pracowniczego przez pracodawcę
W pierwszej kolejności należ zwrócić uwagę na takie sformułowania jak „pracodawca”, „pracownik”. Wyznaczają one zakres, w obrębie którego powołany przepis może znaleźć w ogóle zastosowanie.
Przede wszystkim podkreślić należy, że ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie wprowadza autonomicznej definicji ww. pojęć, w związku z czym sięgnąć należy do przepisu art. 2 kodeksu pracy, który wskazuje, że „pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę”.
W dalszej kolejności przepis z art. 12 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych wskazuje na uzależnienie jego zastosowania do sytuacji, w których taki obowiązek wynika bądź z ustawy, bądź umowy o pracę.
Powstaje pytanie, czy przedmiotowy przepis znajdzie zastosowanie również w sytuacjach, w których podstawą stosunku pracy nie jest umową o pracę, ale spółdzielcza umowa o pracę, stosunki pracy powstałe na podstawie aktu powołania, wyboru, czy też mianowania.
Poszukując odpowiedz na postawione pytanie jednoznacznie wskazać należy, że literalne brzmienie przepisu art. 12 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych posługuje się pojęciem umowy o pracę. Podobnie jak w przypadku sformułowań: pracownik i pracodawca, ustawa nie ustanowiła legalnej definicji tego pojęcia.
Jednak zgodnie z większością przedstawicieli doktryny (J. Barta, R. Markiewicz, A. Gąsiorowski) uznać należy, że przepis art. 12 ww. ustawy znajduje zastosowanie w obrębie każdego rodzaju stosunku pracy, a więc nie tylko umowy o pracę, ale również aktu powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę.
Postanowienie o wyłączeniu postanowienia przepisu z art. 12 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, czyli przysługiwaniu praw autorskich majątkowych pracownikowi, nie zaś pracodawcy, musi się znaleźć stricte w umowie o pracę, bądź innym akcie, w którym nawiązuje się stosunek pracy.
Kolejną przesłanką nabycia autorskich praw majątkowych do utworu przez pracodawcę jest stworzenie utworu przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy.
Obowiązki, o których mowa wynikają przede wszystkim z umowy, bądź aktu, w którym nawiązuje się stosunek pracy. W przedmiotowej kwestii przywoływany jest również przepis art. 22 kodeksu pracy, który stanowi, że „przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem”.
Obowiązki, o których mowa w przepisie art. 12 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych należy rozumieć w kontekście wykonywania określonego rodzaju pracy, pod kierownictwem pracodawcy, w miejscu i czasie przez niego wskazanym.
Czyli w sytuacji, w której utwór nie powstał w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, autorskie prawa majątkowe będą przysługiwać twórcy utworu.
Zatem stworzenie utworu przez pracownika w czasie jego godzin pracy, przy użyciu przedmiotów należących do pracodawcy, ale nie w ramach realizacji obowiązków pracowniczych - nie prowadzi do nabycia przez pracodawcę autorskich praw majątkowych.
W takiej sytuacji uprawnienia jakie istnieją po stronie pracodawcy należy określać jedynie w ramach odpowiedzialności dyscyplinarnej czy też porządkowej pracownika.
Nabycie autorskich praw majątkowych przez pracodawcę następuje z chwilą przyjęcia utworu, przez co należy rozumieć czynność faktyczną, nie zaś prawną. Zatem dla przejścia wymienionych praw nie jest konieczne zawarcie jakiejkolwiek dodatkowej umowy.
Pracodawca nabywa autorskie prawa majątkowe do utworu tylko w granicach wynikających z celu umowy o pracę (aktu, na podstawie którego nawiązuje się stosunek pracy) i zgodnego zamiaru stron.
Warto też zauważyć, że jeżeli umowa o pracę nie stanowi inaczej, z chwilą przyjęcia utworu pracodawca nabywa własność przedmiotu, na którym utwór utrwalono (art. 12 ust. 3 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych).
Co więcej ustawodawca w ust. 2 powoływanego przepisu przewidział, że „jeżeli pracodawca, w okresie dwóch lat od daty przyjęcia utworu, nie przystąpi do rozpowszechniania utworu przeznaczonego w umowie o pracę do rozpowszechnienia, twórca może wyznaczyć pracodawcy na piśmie odpowiedni termin na rozpowszechnienie utworu z tym skutkiem, że po jego bezskutecznym upływie prawa uzyskane przez pracodawcę wraz z własnością przedmiotu, na którym utwór utrwalono, powracają do twórcy, chyba że umowa stanowi inaczej. Strony mogą określić inny termin na przystąpienie do rozpowszechniania utworu”.
Polecamy: Czy nieściągalne należności można zaliczyć do kosztów uzyskania przychodów?
Programy komputerowe
Szczegółowe uregulowanie ustawodawca przewidział dla programów komputerowych. Przepis art. 74 ust. 3 ww. ustawy stanowi, że „prawa majątkowe do programu komputerowego stworzonego przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy przysługują pracodawcy, o ile umowa nie stanowi inaczej”.
Poza elementami analogicznymi do wcześniej omawianego przepisu (art. 12), takimi jak przejście na pracodawcę autorskich praw majątkowych z utworu, stworzonego przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, wskazać należy istniejące pomiędzy przedmiotowymi przepisami różnice.
W pierwszej kolejności podkreślenia wymaga fakt, że przepis z art. 74 ust. 3 wskazuje, że odstępstwa od wynikającej z niego reguły przejścia autorskich praw majątkowych z utworu na pracodawcę, mogą być zawarte wyłącznie w umowie.
Co więcej, zgodnie z literalnym brzmieniem, postanowienie mające na celu zachowanie autorskich praw majątkowych przez pracownika mogą nastąpić w jakiejkolwiek umowie, nie tylko umowie o pracę.
Kolejnym faktem jest to, że o ile umowa z pracownikiem nie stanowi inaczej, nabycie obejmuje wszelkie prawa majątkowe, które nie są ograniczane celem umowy o pracę i zgodnym zamiarem stron.