Zapis windykacyjny - dotychczasowa regulacja
Zapis windykacyjny był dotychczas uregulowany w polskim kodeksie cywilnym w sposób, który nie odpowiadał ani potrzebom przedsiębiorców, ani też oczekiwaniom i potocznemu rozumieniu tej instytucji przez zwykłych obywateli.
Zawarty w testamencie zapis wskazujący, że określona rzecz (np. samochód, nieruchomość) ma przypaść określonej osobie nie powodował przejścia własności tej rzeczy na zapisobiorcę a jedynie zobowiązywał spadkobierców do dokonania określonego rozporządzenia na rzecz zapisobiorcy.
W przypadku braku dobrej woli po stronie spadkobierców, zapisobiorca musiał dochodzić wykonania zapisu na drodze sądowej.
Istota zapisu windykacyjnego
Antidotum na problemy z wykonaniem woli testatora i trudności zapisobiorców dochodzących wykonania uczynionych nań zapisów, ma być wprowadzona instytucja zapisu windykacyjnego.
Istota zapisu windykacyjnego sprowadza się do możliwości rozporządzenia przez testatora na wypadek jego śmierci, określonym składnikiem należącego doń majątku bezpośrednio na rzecz oznaczonej osoby.
Skutkiem uczynionego zapisu windykacyjnego jest już nie zobowiązanie spadkobierców do określonego świadczenia na rzecz zapisobiorcy (tak jest przy zapisie zwykłym) lecz nabycie przez osobę wskazaną przez testatora określonego składnika jego majątku i to już z chwilą otwarcia spadku tj. z chwilą śmierci spadkodawcy.
Zapis zwykły wywołuje zatem jedynie skutki zobowiązujące a zapis windykacyjny skutki rozporządzające. Jest to podstawowa różnica między zapisem zwykłym a zapisem windykacyjnym.
Zapis windykacyjny ma szczególne znaczenie dla zapisobiorców. Daje bowiem możliwość dalszego rozporządzania przedmiotem zapisu, w zasadzie bezpośrednio po otwarciu spadku, bez konieczności uprzedniego dochodzenia wykonania zapisu przez spadkobierców.
Potwierdzenie uprawnienia zapisobiorcy stanowi postanowienie sądu o stwierdzeniu nabycia spadku bądź sporządzony przez notariusza akt poświadczenia dziedziczenia, w których umieszczana jest wzmianka o uczynionym zapisie windykacyjnym, jego przedmiocie i osobie zapisobiorcy.
Zapis windykacyjny gwarantuje nie tylko pełniejsze urzeczywistnienie woli testatora, ale stanowi również ułatwienie dla spadkobierców, którzy mogą szybciej uporządkować sprawy spadkowe, w tym związane z zapisem, bez konieczności dokonywania dodatkowych rozporządzeń na rzecz zapisobiorców.
Co może być przedmiotem zapisu windykacyjnego?
Katalog składników majątkowych, które mogą zostać przekazane w drodze zapisu windykacyjnego został określony dość szeroko. Przedmiot zapisu windykacyjnego mogą bowiem stanowić:
1) nieruchomości,
2) rzeczy ruchome oznaczone co do tożsamości czyli zindywidualizowane,
3) prawa majątkowe zbywalne,
4) przedsiębiorstwo,
5) gospodarstwo rolne,
6) ustanowienie na rzecz zapisobiorcy użytkowania lub służebności.
Dla przedsiębiorców szczególnego znaczenia nabiera możliwość przekazania w drodze zapisu windykacyjnego, konkretnej wybranej i zaufanej osobie przedsiębiorstwa prowadzonego dotychczas w formie indywidualnej działalności gospodarczej. Sprawne przejęcie takiego przedsiębiorstwa w przypadku śmierci spadkodawcy, bez konieczności prowadzenia długotrwałych sporów między spadkobiercami pozostaje niejednokrotnie kluczowe dla dalszego funkcjonowania tego przedsiębiorstwa, jego „marki” i kondycji finansowej.
W drodze zapisu windykacyjnego spadkodawca może również rozporządzić swoimi udziałami lub akcjami w spółce, w taki sposób, aby trafiły do osoby, która zdaniem spadkodawcy zrobi najlepszy z nich użytek i będzie dobrze zarządzała nabytym przedsiębiorstwem.
Instytucja zapisu windykacyjnego nie została jednak stworzona wyłącznie z myślą o przedsiębiorcach. Istotną rolę zapis windykacyjny może również odegrać wśród właścicieli gospodarstw rolnych, którzy poprzez zapis windykacyjny zagwarantują sobie, że po ich śmierci gospodarstwo rolne trafi w ręce osoby najlepiej przygotowanej do prowadzenia takiego gospodarstwa.
Zapis windykacyjny może być również wykorzystany przez twórców, którzy przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą uczynić przysługujące im majątkowe prawa autorskie do tworzonych za życia utworów, przekazując je na wyłączność osobie najbardziej zaufanej.
Jak dokonać zapisu windykacyjnego?
Aby sporządzić skuteczny zapis windykacyjny trzeba pamiętać o dwóch rzeczach.
1. zapis windykacyjny musi być zawarty w testamencie.
Nie oznacza to jednakże, że testator chcąc uczynić zapis windykacyjny na rzecz oznaczonej osoby musi jednocześnie powoływać spadkobierców testamentowych. Treścią takiego testamentu może bowiem przykładowo pozostać wyłącznie zapis windykacyjny bez konieczności składania przez testatora jakichkolwiek innych oświadczeń.
2. Dla skuteczności zapisu windykacyjnego koniecznym jest sporządzenie testamentu w formie aktu notarialnego.
Ustawodawca przyjął bowiem, że z uwagi na rozporządzające skutki zapisu windykacyjnego i niejednokrotnie również istotne znaczenie przedmiotu zapisu windykacyjnego zasadnym jest, aby osoba notariusza była swoistym gwarantem bezpieczeństwa, pewności i poprawności dokonywanego rozporządzenia.
Zapis windykacyjny u notariusza
Wykluczona zatem została możliwość uczynienia zapisu windykacyjnego w tzw. testamencie holograficznym (sporządzonym pismem ręcznym) oraz w tzw. testamencie alograficznym (sporządzonym w obecności dwóch świadków wobec przedstawiciela władzy publicznej) nawet w odniesieniu do drobniejszych rzeczy ruchomych.
Konkluzje
Wprowadzoną do polskiego kodeksu cywilnego instytucję zapisu windykacyjnego należy ocenić pozytywnie. Już na obecnym etapie zapis windykacyjny wzbudza duże zainteresowanie, nie tylko wśród przedsiębiorców, ale również zwykłych obywateli.
Wychodzi naprzeciw postulowanym potrzebom społeczeństwa w zakresie instytucji tzw. darowizny na wypadek śmierci, która w polskim prawie nie występuje.
Z jednej strony, zapis windykacyjny gwarantuje spadkodawcy, że do końca jego życia przedmiot zapisu windykacyjnego (np. nieruchomość) będzie należał do spadkodawcy, który będzie mógł nim swobodnie rozporządzać. Z drugiej zaś strony daje mu pewność, że w razie jego niespodziewanej śmierci, przedmiot zapisu trafi bezpośrednio do wskazanej przez spadkodawcę osoby.