Artykuł 43 kodeksu cywilnego stanowi, że przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych stosuje się odpowiednio do osób prawnych. Wynika więc z tego, iż po pierwsze, osoba prawna, podobnie jak osoba fizyczna, ma dobra osobiste, a po drugie, że dobra osobiste osób prawnych różnią się od dóbr osobistych osób fizycznych, skoro przepis powyższy nakazuje stosować przepisy o dobrach osobistych osób fizycznych odpowiednio, a więc z uwzględnieniem specyfiki osoby prawnej. Podobnie jednak jak w przypadku dóbr osobistych osób fizycznych dobra osobiste osób prawnych mają charakter bezwzględny, co oznacza, że każdy jest zobowiązany do ich poszanowania. Są one, co do zasady, prawami niemajątkowymi, choć może być z nimi związany pewien element majątkowy, np. z firmą danej osoby prawnej.
Na tle wspomnianego art. 43 k.c. można wysnuć wniosek, iż po pierwsze prawo chroni sferę funkcjonowania osoby prawnej jako odrębnego, autonomicznego podmiotu. Dobra osobiste osób prawnych mają więc również umożliwić tym osobom funkcjonowanie. A zatem dobra osobiste osób prawnych to wartości niemajątkowe, dzięki którym osoba prawna może funkcjonować zgodnie ze swoim zakresem działań (art. 43 w zw. z art. 23 k.c. - tak SN w wyroku z 14 listopada 1986 r., sygn. akt II CR 295/86, OSN z 1988 r., nr 2-3, poz. 40).
Po drugie, sfera dóbr osobistych osób prawnych nie obejmuje tych dóbr osobistych, które są związane z osobą fizyczną jako podmiotem biologicznym i społecznym, np. zdrowia, życia, swobody sumienia, twórczości artystycznej (por. przykładowy katalog dóbr osobistych z art. 23 k.c.).
W doktrynie i orzecznictwie wyróżnia się prawie jednolicie następujący katalog dóbr osobistych osób prawnych: nazwę, dobre imię (renomę), nietykalność pomieszczeń, tajemnicę korespondencji. Niektórzy dodają jeszcze sferę prywatności osoby prawnej, aczkolwiek jest to pogląd kontrowersyjny.
Należy tu także wspomnieć, iż zgodnie z art. 331 § 1 k.c. do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, które jednak mają zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych, w tym wspomniany art. 43 k.c. Wynika więc z tego, iż również spółka jawna czy też spółka partnerska mają dobra osobiste, z tym że ochronę tych dóbr realizują wszyscy wspólnicy.
Nazwa osoby prawnej jako dobro osobiste
Nazwa osoby prawnej jest odpowiednikiem nazwiska osoby fizycznej. W odniesieniu do prawa do nazwy obowiązuje zasada, iż kto pierwszy dopełni wymogów formalnych związanych z rejestracją danej nazwy, ten ma lepsze prawo.
Prawo do nazwy przysługuje konkretnie tylko danej osobie prawnej, ma bowiem zapewnić jej identyfikację i indywidualizację w obrocie. Służy ono temu, aby w obrocie prawnym nie nastąpiło pomylenie dwóch różnych podmiotów. Dotyczy to wszelkich aspektów używania nazwy, a więc przykładowo umieszczania jej na produktach, na oznaczaniu pomieszczeń zajmowanych przez osobę prawną czy w umowach przez nią zawieranych. Przyjmuje się, że nazwa jest słowem. Naruszenie prawa do nazwy może nastąpić także wówczas, gdy dany podmiot używa elementu stanowiącego część cudzej nazwy. Jeżeli bowiem cześć nazwy danego podmiotu ma charakter odróżniający ten podmiot w świadomości uczestników obrotu (życia społecznego), a drugi podmiot go używa, to można uznać część nazwy za dobro osobiste. W wyroku z 28 października 1998 r., sygn. akt II CKN 25/98 (OSNC z 1999 r., nr 4, poz. 80) Sąd Najwyższy uznał, iż w odniesieniu do słowa „Solidarność” i nazwy Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” nastąpiło w świadomości społecznej tak dalekie utożsamienie słowa „Solidarność” z tym związkiem, iż w konkretnym przypadku pozwany naruszył prawo wspomnianego związku do nazwy przez samo użycie słowa „Solidarność”, a więc tylko części nazwy.
Wobec takich oznaczeń indywidualizujących osobę prawną w obrocie jak godła czy herby należy przyjąć zasadę, iż są one dobrem osobistym danej osoby, jeżeli są nierozerwalnie związane z istnieniem danej osoby prawnej, odróżniają tę osobę i są wykorzystywane przez nią we wszelkich sferach aktywności.
Prawo do firmy jako dobra osobistego
Zgodnie z art. 432 k.c. przedsiębiorca działa pod firmą. Firma służy zatem m.in. do odróżniania podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą. W odniesieniu do prawa do firmy istnieje dualizm ochrony - jako dobra osobistego i jako prawa do firmy. Mimo bowiem, że prawo do firmy ma pewne elementy majątkowe, jest to jednak tylko postać ogólniejszego dobra osobistego - prawa do nazwy. Należy zwrócić uwagę na znaczenie firmy w obrocie gospodarczym. Firma jest związana z renomą przedsiębiorcy, identyfikuje go bowiem w obrocie. Umożliwia więc pozyskanie klienteli. Ponadto jest wyceniana w bilansie jako wartość niematerialna i prawna.
Zgodnie z art. 435 § 1 k.c. firmą osoby prawnej jest jej nazwa. Wynika z tego, że każda osoba prawna posiada nazwę, ale osoba prawna będąca przedsiębiorcą ma jednocześnie firmę. Zgodnie z art. 433 § 1 firma przedsiębiorcy powinna się odróżniać dostatecznie od firm innych przedsiębiorców prowadzących działalność na tym samym rynku. Przez pojęcie rynku należy tu rozumieć zbieżne choćby częściowo terytorium, zbliżony zakres działalności wraz z konkurowaniem ze sobą dwóch odrębnych podmiotów. Z przepisów o ochronie prawa do firmy nie mogą korzystać podmioty nieprowadzące działalności gospodarczej, np. fundacje, stowarzyszenia zajmujące się jedynie ubocznie tą działalnością. Mogą one natomiast żądać ochrony na podstawie prawa do nazwy.
Dobre imię osoby prawnej
Dobre imię osoby prawnej jest odpowiednikiem czci osoby fizycznej z art. 23 k.c. Cześć osoby fizycznej ma dwa aspekty - wewnętrzny (godność osobista) oraz zewnętrzny (dobrą sławę, dobrą opinię innych ludzi, szacunek w społeczeństwie). Dobre imię osoby prawnej ma tylko stronę zewnętrzną (J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci, Warszawa 2002, s. 68). Do naruszenia dobrego imienia osoby prawnej może dojść w różny sposób - mową, pismem, za pośrednictwem środków masowego przekazu, w parlamencie, na wiecach wyborczych, w listach, w pismach kierowanych do urzędów lub banków, w książkach (por. M. Pazdan [w:] M. Safjan (red.), System prawa prywatnego, tom 1, Prawo cywilne, część ogólna, s. 1121). Wśród wypowiedzi naruszających dobre imię można wyróżnić wypowiedzi opisowe (dotyczą faktów) i oceniające (wyrażające opinie) (J. Wierciński, jw., s. 108 i nast.). Pierwsze podlegają weryfikacji z punktu widzenia prawdy i fałszu i są dozwolone, jeżeli są prawdziwe, drugie są dopuszczalne, jeżeli mieszczą się w granicach rzeczowej i konstruktywnej krytyki. Niekiedy za naruszenie dobrego imienia można uznać także wypowiedzi w formie pytania (gdy pytanie opisuje zniesławiające fakty) (por. J. Wierciński, jw., s. 118). Naruszenie dobrego imienia osoby prawnej następuje w wypowiedzi zarzucającej jej niewłaściwe postępowanie, gdy może to narazić ją na utratę zaufania potrzebnego do właściwego funkcjonowania.
PRZYKŁADY
1.
Naruszeniem dobrego imienia będzie zarzucenie spółce, że jest bankrutem, jeżeli nie znajduje to podstawy w
faktach. Słowo „bankrut” niesie bowiem ze sobą szczególnie negatywne przesłanie. Naruszeniem dobrego imienia będzie użycie tego słowa nawet w odniesieniu do podmiotu, który faktycznie przeżywa pewne kłopoty finansowe.
2.
Naruszeniem dobrego imienia jest zarzucenie przez spółkę A konkurencyjnej spółce B brak zdolności kredytowej, jeśli nie znajduje to oparcia w faktach.
3.
Naruszeniem dobrego imienia jest zarzucenie spółce świadomego narażania swoich pracowników na uszczerbek na zdrowiu przez umyślne łamanie przepisów bhp, co nie znajduje dostatecznej podstawy w faktach.
Do naruszenia dobrego imienia osoby prawnej nie jest konieczne bezpośrednie wskazanie jej w wypowiedzi. Wystarczy, że na podstawie konkretnej wypowiedzi przeciętny adresat tej wypowiedzi może daną osobę prawną zidentyfikować.
PRZYKŁAD
W reportażu telewizyjnym zarzucono spółce A, B i C wprowadzanie do obrotu leków powodujących przypadki zgonu. Zdjęcie było ilustrowane siedzibami spółki A i B oraz spółki D, która sprzedaje leki cieszące się dobrą renomą. Na zdjęciach reportażu widać szyldy tych firm. Nastąpiło naruszenie dobrego imienia spółki D, nawet jeżeli treść reportażu dotyczyła tylko spółek A, B i C.
Jeżeli dziennikarze w swojej wypowiedzi przytaczają dokumenty urzędowe (np. protokoły kontroli NIK), to ocena legalności treści zawartych w tych dokumentach urzędowych w zasadzie nie może być przedmiotem oceny w sprawach o ochronę dóbr osobistych (wyrok S.A. w Lublinie z 24 marca 1994 r., sygn. akt I ACr 80/94, OSA 1994, z. 9, s. 46). Jeżeli jednak sformułowane w protokole pokontrolnym zarzuty wykraczają poza merytoryczny zakres kontroli, można dopuścić kontrolę dokumentu w sprawie o ochronę dóbr osobistych.
Jeżeli dziennikarz w odniesieniu do osoby prawnej cytuje wypowiedzi innych osób, to nie naruszy dobrego imienia danej osoby prawnej, jeżeli zacytowane osoby można uznać za wiarygodne. Dziennikarz ma jednak obowiązek weryfikacji, czy daną powołaną i wypowiadającą się w reportażu osobę można uznać za wiarygodną z punktu widzenia rozsądnego członka społeczeństwa.
Tajemnica korespondencji
Tajemnica korespondencji jako dobro osobiste osoby prawnej obejmuje wszelkie jej formy: listowną, faksową, elektroniczną, telefoniczną, radiową. Ochronie nie podlega korespondencja adresowana do ogółu. Obojętna jest przy tym treść korespondencji. Naruszenie tajemnicy korespondencji może przybrać formę: zapoznania się z korespondencją (np. przez stosowanie podsłuchu), ujawnienia jej treści, uniemożliwienia przesłania jej do adresata, zmienienia treści korespondencji, zniszczenia korespondencji. Ochrona przysługuje zarówno nadawcy, jak i adresatowi korespondencji. Dlatego też przesłanie dłużnikowi przez wierzyciela upomnienia do zapłaty zaległej płatności w sposób umożliwiający zapoznanie się z treścią wezwania do zapłaty przez inne niż adresat osoby, stanowi naruszenie dobra osobistego adresata - tajemnicy korespondencji. Ujawnienie treści korespondencji wymaga zgody zarówno adresata, jak i nadawcy.
Nietykalność pomieszczeń
Nietykalność pomieszczeń zapewnia osobie prawnej ochronę przed bezprawnym wtargnięciem. Nietykalność obejmuje pomieszczenia potrzebne osobie prawnej do prawidłowego działania zgodnie ze swoim zakresem funkcjonowania. Chodzi tu więc o biura zajmowane przez organy osoby prawnej i personel, pomieszczenia w których zainstalowane są urządzenia techniczne umożliwiające funkcjonowanie, sale konferencyjne, samochody i pomieszczenia garażowe (por. M. Pazdan, jw., s. 1138-1139). Nie ma znaczenia, czy są to pomieszczenia siedziby, czy oddziału danej osoby prawnej. Prawo do nietykalności pomieszczeń nie obejmuje wszelkich pomieszczeń osoby prawnej (np. hal fabrycznych, magazynów). Dla ochrony tego dobra osobistego nie ma znaczenia forma prawna, na podstawie której osoba prawna włada danymi pomieszczeniami (własność, najem, dzierżawa, użyczenie). Do naruszenia nietykalności pomieszczeń może dojść nie tylko w wyniku bezprawnego fizycznego wtargnięcia, lecz także przez zamontowanie kamer czy urządzeń podsłuchowych.
Mechanizm ochrony dóbr osobistych
W razie bezprawnego zagrożenia danego dobra osobistego lub jego naruszenia osobie prawnej przysługuje ochrona cywilnoprawna, niezależnie od ochrony przewidzianej w odrębnych przepisach (np. w prawie karnym). Powód musi jedynie udowodnić, że dobro osobiste mu przysługuje oraz że zostało zagrożone lub naruszone cudzym działaniem. Dowód braku bezprawności naruszenia dobra osobistego obciąża pozwanego. Ochrona nie przysługuje zatem, jeżeli naruszenie dobra osobistego nastąpiło w ramach porządku prawnego (np. prawidłowo prowadzone czynności policji). W sprawach o ochronę dobrego imienia to pozwanego obciąża zatem dowód prawdziwości stawianych zarzutów. Gdy w toku postępowania sądowego prawdy nie da się ustalić, sądy mimo to często orzekają o obowiązku przeproszenia powoda, gdyż to właśnie pozwany, aby uchylić się od odpowiedzialności, musi wykazać prawdziwość zarzutu, który uczynił danej osobie prawnej (por. M. Pazdan, jw., s. 1154-1155). Naruszenie dobra osobistego osoby prawnej nie musi być zawinione, wystarcza sam fakt naruszenia. Od odpowiedzialności chroni, jak już była o tym mowa, brak bezprawności naruszenia. Okolicznościami wyłączającymi bezprawność naruszenia są: zgoda podmiotu, któremu dane dobro osobiste przysługuje, na jego naruszenie, a także działanie na podstawie przepisu prawnego. Niektórzy zaliczają tu także działanie w obronie uzasadnionego interesu społecznego lub prywatnego. Doktryna jest w tej kwestii podzielona, natomiast orzecznictwo raczej dopuszcza tę okoliczność jako wyłączającą bezprawność. Poszkodowana osoba prawna może żądać:
1) na podstawie art. 189 k.p.c. ustalenia, że jej dobro osobiste zostało naruszone lub zagrożone;
2) na podstawie art. 24 § 1 w zw. z art. 43 k.c. zaniechania działania zagrażającego naruszeniem jej dobra osobistego (a więc zaprzestania działania jeszcze przed nastąpieniem faktu naruszenia);
3) na podstawie art. 24 § 1 zd. 2 k.c. w zw. z art. 43 k.c. w razie naruszenia dobra osobistego - dokonania czynności potrzebnych do usunięcia skutków tego naruszenia, w szczególności złożenia oświadczenia o odpowiedniej treści i formie.
Warto tu zaznaczyć, iż wypowiedź naruszająca dobre imię osoby prawnej jest bezprawna także wtedy, gdy dziennikarz zachował szczególną staranność przy zbieraniu i publikacji materiału. Zachowanie tej staranności wyłącza bowiem winę dziennikarza, ale nie bezprawność naruszenia dobra osobistego. Aby uwolnić się od odpowiedzialności, dziennikarza obciąża dowód braku bezprawności naruszenia - a więc dowód prawdziwości wypowiedzi opisującej lub oceny dokonanej w ramach rzeczowej i konstruktywnej krytyki. Usunięcie skutków naruszenia może nastąpić nie tylko w wyniku publikacji oświadczenia zawierającego przeprosiny, ale także przez wycofanie ze sprzedaży książki zawierającej zniesławiające informacje itp.;
4) na podstawie art. 448 k.c. osoba prawna może żądać zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez nią cel społeczny;
5) zgodnie z art. 24 § 2 i art. 43 k.c. jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda, można żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych, a więc na zasadach odpowiedzialności kontraktowej lub deliktowej;
6) w razie zagrożenia dobra osobistego, jeżeli są jednocześnie spełnione przesłanki zabezpieczenia z kodeksu postępowania cywilnego (art. 730 i nast. k.p.c.) można żądać odpowiedniego zabezpieczenia (np. przez wydanie zakazu emisji filmu dokumentalnego, czy reportażu w telewizji).
Adam Ambroziewicz
Podstawa prawna:
ustawa z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn.zm.).