Osoby prawne (np. spółka z o.o. i akcyjna) i jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej (np. spółka jawna, partnerska, komandytowa i komandytowo-akcyjna) mogą zostać pociągnięte do odpowiedzialności karnej za przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu. Do takiej odpowiedzialności można pociągnąć nawet spółkę kapitałową w likwidacji lub w organizacji.
Odpowiedzialność osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej występuje najczęściej wówczas, gdy przestępstwo popełniła osoba fizyczna działająca na rzecz lub w imieniu podmiotu gospodarczego, który miał korzyść z tego przestępstwa. Na przykład za działanie umocowanych przedstawicieli podmiot odpowiada wyłącznie za popełnione przestępstwa przeciwko wierzycielom.
Nie faworyzować wybranych wierzycieli
Jeżeli przedsiębiorca ma długi i grozi mu niewypłacalność lub upadłość, a pieniędzy nie wystarczy mu na spłacenie wszystkich wierzycieli, to wówczas nie może dowolnie spłacić tylko niektórych. W ten sposób działałby na szkodę wierzycieli, których nie spłacił. Karane jest więc faworyzowanie przez dłużnika wybranych wierzycieli.
PRZYKŁAD: DŁUŻNIK NIEWYPŁACALNY TYLKO CZĘŚCIOWO
Dłużnik nie ma środków, aby zaspokoić wszystkich wierzycieli. Jest więc wprawdzie niewypłacalny tylko częściowo, ale istnieje realna groźba, że niebawem nie będzie miał majątku, aby spłacić tych pozostałych. Nie może więc sam wybrać dowolnie grupy wierzycieli, którym spłaci zobowiązania.
Natomiast o faworyzowaniu dłużników nie może być mowy wówczas, gdy spłaca w pierwszej kolejności tych wierzycieli, którzy z mocy prawa mają pierwszeństwo przed pozostałymi wierzycielami tego samego dłużnika.
O faworyzowaniu niektórych wierzycieli mogą więc wyłącznie decydować normy kodeksu postępowania cywilnego, prawa upadłościowego i naprawczego bądź kodeksu spółek handlowych. Przepisy procedury cywilnej przewidują kolejność zaspokajania wierzycieli w przypadku skutecznej egzekucji. Stanowią one, że koszty egzekucyjne i należności alimentacyjne mają pierwszeństwo przed innymi należnościami.
Z kolei art. 342 ustawy z 28 lutego 2003 r. prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. nr 60, poz. 535) przewiduje, że wierzytelności i należności uiszczane z funduszów masy upadłości zostały podzielone na cztery kategorie, co oznacza, że ustawa niektórym z nich przyznała pierwszeństwo przed pozostałymi. Podział funduszów masy upadłości według tych zasad nie oznacza więc faworyzowania niektórych grup wierzycieli.
PRZYKŁAD: KOLEJNOŚĆ ZASPOKAJANIA WIERZYCIELI
W razie łączenia się spółek, ale jeszcze w okresie, gdy ma miejsce odrębne zarządzanie ich majątkami, wierzyciel każdej spółki ma pierwszeństwo w zaspokojeniu swoich roszczeń od swojego dłużnika. Takie pierwszeństwo przysługuje mu przed wierzycielami pozostałych łączących się spółek. Jeżeli więc zostanie spłacony w pierwszej kolejności, to wówczas nie zostanie popełnione przestępstwo na szkodę pozostałych wierzycieli.
Gdyby jednak dłużnik miał pieniądze na uregulowanie zobowiązań finansowych wobec wszystkich wierzycieli, a zapłacił tylko niektórym, to wówczas nie popełnia przestępstwa.
Karane jest nie tylko dowolne zaspokajanie wierzycieli, ale również wręczanie im przez dłużnika łapówki albo obiecywanie im korzyści majątkowej po to, aby działali na szkodę innych wierzycieli.
Utrudnianie dochodzenia roszczeń
Przestępstwem jest też utrudnianie dochodzenia roszczeń. Popełnia je przedsiębiorca, który w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela, ponieważ usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku. Karanego niezaspokojenia roszczeń swojego wierzyciela dopuszcza się także przedsiębiorca, który chce udaremnić wykonanie orzeczenia sądu lub innego organu państwowego i w tym celu udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela.
Podejmuje przy tym następujące działania: usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście bądź pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku, które zostały już zajęte lub są zagrożone zajęciem.
Pokrzywdzonym wierzycielem może być zarówno osoba prawna (np. bank, spółka z o.o. albo akcyjna), jak i fizyczna (drugi przedsiębiorca będący osobą fizyczną).
PRZYKŁAD: POZORNE OBCIĄŻANIE MAJĄTKU
Dłużnik ustanawia rentę, dobrowolnie godzi się na płacenie wysokich alimentów, albo świadczeń w ramach umowy dożywocia, udziela pożyczek, dokonuje użyczenia, zamienia bez dopłaty rzecz, o wysokiej wartości na bezwartościową, zastawia cenną rzecz, zaciągając niewielką pożyczkę. Są to czynności zmierzające do pozornego obciążenia majątku dłużnika, aby w ten sposób uniknąć zaspokojenia wierzycieli. Natomiast złożenie świadczenia do depozytu nie jest czynnością, podjętą w celu pokrzywdzenia wierzycieli, ponieważ stanowi dopuszczalną formę zaspokojenia wierzyciela.
Nieprawidłowa dokumentacja gospodarcza
Przestępstwem jest także nierzetelne prowadzenie dokumentacji. Ma to miejsce wówczas, gdy ktoś prowadzi dokumentację niezgodnie z faktami, albo prowadzi ją w sposób niepełny, czyli pomija określone fakty. Popełnia je osoba, która prowadzi albo powinna prowadzić dokumentację gospodarczą innej osoby, a prowadząc ją nierzetelnie działa na szkodę drugiej osoby. Przestępstwem jest więc nierzetelne i niezgodne z prawdą prowadzenie dokumentacji, niszczenie jej, usuwanie, ukrywanie, przerabianie lub podrabianie dokumentów, które dotyczą tej działalności.
Jeżeli przedsiębiorca będący osobą fizyczną nierzetelnie prowadzi działalność gospodarczą swojej firmy, to wówczas przestępstwa przewidzianego w art. 303 kodeksu karnego nie popełnia.
Przestępstwo popełnia również osoba, która nie prowadzi działalności gospodarczej, mimo że powinna to robić.
Wykorzystywanie przymusowej sytuacji kontrahenta
Przestępstwem przeciwko obrotowi gospodarczemu jest też wyzyskiwanie przymusowego położenia innej osoby fizycznej, prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej. Popełnia je osoba, która wyzyskuje to położenie, zawiera z wyzyskiwanym umowę i w ten sposób nakłada na niego obowiązki świadczenia niewspółmierne ze świadczeniem roszczeń. Osoba pokrzywdzona najczęściej jest stroną umowy i dlatego może nią być każdy podmiot obrotu gospodarczego. Często wyzysk oznacza wykorzystanie przez silne ekonomiczno-prawne podmioty gospodarcze przymusowego położenia swoich kontrahentów, w której nakładają na nich obowiązek spełnienia świadczenia niewspółmiernego do świadczenia wzajemnego, np. o wartości rażąco przewyższającej wartość świadczenia wzajemnego.
Chodzi więc o taką sytuację, w której dla jednej strony umowy staje się niezbędne uzyskanie świadczenia, ponieważ ma ono poprawić jej położenie. Przymusowe położenie nie musi mieć wyłącznie charakteru osobistego.
Popełnienie oszustwa ubezpieczeniowego
Karane jest upozorowanie wypadku ubezpieczeniowego tylko po to, aby uzyskać odszkodowanie. W ten sposób sprawca dopuszcza się oszustwa ubezpieczeniowego (asekuracyjnego), działając na szkodę zakładu ubezpieczeń.
Karane jest również tzw. pranie brudnych pieniędzy, czyli utrudnianie i udaremnianie identyfikacji nielegalnych środków majątkowych. Przestępstwo to zachodzi wówczas, gdy sprawca podejmuje czynności w celu nadania cech legalności wartościom majątkowym, które pochodzą z przestępstwa i wprowadza je do legalnego obrotu gospodarczego.
Karze podlega sprawca, który podejmuje czynności mające udaremnić lub znacznie utrudniać ustalenie, że określony majątek pochodzi z przestępstwa bądź też wskazanie miejsca, w którym jest on przechowywany, aby w ten sposób uchronić go przed zajęciem, albo ogłoszeniem przepadku.
PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO OBROTOWI GOSPODARCZEMU
Do przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu należą m.in.: fałszerstwo oznaczeń produktu, zakłócenie przetargu publicznego, lichwa, nieprawidłowe prowadzenie dokumentacji gospodarczej, przekupstwo na szkodę wierzycieli, umyślne bankructwo, pranie wartości majątkowych, niezaspokojenie interesów wierzycieli, ukrywanie niebezpieczeństwa finansowego, dezinformacja finansowa, przekupstwo menedżerskie, niegospodarność menedżera.
DOKUMENTACJA
Dokumentacją jest każdy dokument, przedmiot, narzędzie lub inna forma zapisu, która dokumentuje działalność gospodarczą. Dokumentacją działalności gospodarczej mogą być: księgi rachunkowe, sprawozdania finansowe, księgi przychodów i rozchodów, wykazy środków trwałych, ewidencja przychodów, rejestry opłaty skarbowej, rejestry akcyzy, rachunki potwierdzające dokonanie sprzedaży lub usługi.
Podstawa prawna
l Art. 296-309 ustawy Kodeks karny z 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. nr 88, poz. 553 ze zm.).
Małgorzata Piasecka-Sobkiewicz