Wychodząc naprzeciw licznym postulatom społecznym, Sejm uchwalił 4 lutego 2011 roku Ustawę o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3.
Celem powyższej ustawy (potocznie zwanej ustawą żłobkową) jest m.in. tworzenie warunków dla rozwoju zróżnicowanych form opieki nad małymi dziećmi, wspieranie rodziców w planach prokreacyjnych jak i w procesie wychowywania dzieci a także umożliwienie rodzicom i opiekunom dzieci podjęcia aktywności zawodowej.
W rozdziale 6 przywołanej ustawy żłobkowej, zatytułowanym „Niania”, który wszedł w życie 1 października 2011 r. wprowadzone zostały regulacje pozwalające na zatrudnienie na preferencyjnych warunkach opiekunki do dziecka (zwanej przez ustawę: nianią).
Zobacz: Jak zatrudnić nianię, czyli umowa uaktywniająca
Umowa uaktywniająca
Podstawą zatrudnienia niani na preferencyjnych warunkach jest nowy rodzaj umowy, nazwanej przez ustawodawcę - umową uaktywniającą.
Niania sama płaci PIT od dochodu z umowy uaktywniającej
Zobacz: Jak znaleźć dobrą nianię?
Umowę uaktywniającą zawiera niania z rodzicami lub rodzicem samotnie wychowującym dziecko. Nianią może być wyłącznie osoba fizyczna (zarówno kobieta jak i mężczyzna), która osobiście sprawuje opiekę nad dzieckiem realizując funkcje opiekuńcze, wychowawcze i edukacyjne. Nianią może być również osoba spokrewniona z rodzicami dziecka np. matka, siostra, ciotka.
Przez rodzica samotnie wychowującego dziecko rozumie się rodzica będącego panną, kawalerem, wdową, wdowcem, rozwódką, rozwodnikiem albo rodzica, w stosunku do którego orzeczono separację, a także rodzica pozostającego w związku małżeńskim, jeżeli jego małżonek został pozbawiony praw rodzicielskich lub odbywa karę pozbawienia wolności.
Ilekroć w ustawie mowa jest o rodzicach, należy przez to rozumieć także opiekunów prawnych oraz ewentualne inne osoby, którym sąd powierzył sprawowanie opieki nad dzieckiem.
Zatrudnienie w ramach umowy uaktywniającej może dotyczyć opieki sprawowanej nad dzieckiem w wieku od ukończenia 20 tygodnia życia do zakończenia roku szkolnego, w którym dziecko kończy trzeci rok życia. W wyjątkowych wypadkach, gdy niemożliwe lub utrudnione jest objęcie dziecka wychowaniem przedszkolnym, okres ten przedłuża się o jeden rok.
Zobacz: W jaki sposób rozliczyć dochody niani?
Treść umowy uaktywniającej
Umowę uaktywniającą należy zawrzeć z zachowaniem formy pisemnej. W treści umowy uaktywniającej powinny zostać określone następujące elementy:
1) strony umowy,
2) cel i przedmiot umowy,
3) czas i miejsce sprawowania opieki,
4) liczbę dzieci powierzonych opiece,
5) obowiązki niani,
6) wysokość wynagrodzenia oraz sposób i termin jego wypłaty,
7) czas, na jaki umowa została zawarta,
8) warunki, sposób zmiany i rozwiązania umowy.
Celem i przedmiotem umowy uaktywniającej jest zlecenie niani sprawowania opieki nad dzieckiem lub dziećmi, które należy wyraźnie wymienić w umowie. Umowa powinna wskazywać czas (tj. dni i godziny) oraz miejsce sprawowania opieki.
Z umowy winno jasno wynikać czy opieka będzie sprawowana w miejscu zamieszkania dziecka, w miejscu zamieszkania niani czy też w innym jeszcze miejscu. Dookreślić należy ponadto zakres obowiązków niani, który prócz sprawowania opieki obejmować może także prowadzenie odpowiednich do wieku dziecka zajęć edukacyjnych wspierających prawidłowy rozwój psychomotoryczny dziecka.
Do niezbędnych elementów umowy uaktywniającej należy zaliczyć również określenie czasu na jaki umowa została zawarta z uwzględnieniem, że opieka nad dzieckiem na podstawie umowy uaktywniającej w rozumieniu ustawy, może być sprawowana zasadniczo do zakończenia roku szkolnego, w którym dziecko kończy 3 rok życia, a w wyjątkowych przypadkach – 4 rok życia.
Umowa może być jednak zawierana na okresy krótsze (np. 6 lub 10 miesięcy) i następnie przedłużana na kolejny okres.
W postanowieniach końcowych umowy uaktywniającej zawiera się zwykle warunki zmiany i rozwiązania umowy takie jak wymóg zachowania formy pisemnej, długość okresu wypowiedzenia czy sytuacje, w których strony mogą rozwiązać umowę bez zachowania okresu wypowiedzenia.
Umowa uaktywniająca jest rodzajem umowy o świadczenie usług, do której w razie potrzeby należy stosować odpowiednio, zawarte w Kodeksie cywilnym przepisy o umowie zlecenia.
Przykładowo, w razie braku określenia w umowie okresu wypowiedzenia umowy uaktywniającej, zastosowanie może znaleźć art. 746 §3 Kodeksu cywilnego, który mówi, że nie można z góry zrzec się uprawnienia do wypowiedzenia zlecenia z ważnych powodów. Podobnie §1 i §2 powołanego przepisu, w świetle których dający zlecenie (w tym przypadku rodzic, lub rodzice) może je wypowiedzieć w każdym czasie, ale powinien wówczas zwrócić przyjmującemu zlecenie (niania) wydatki, jeśli ten poczynił takowe w celu należytego wykonania zlecenia.
W razie odpłatnego zlecenia zleceniodawca obowiązany jest nadto uiścić przyjmującemu zlecenie część wynagrodzenia odpowiadającą jego dotychczasowym czynnościom, a jeżeli wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego powodu, powinien także naprawić ewentualnie poniesioną przez przyjmującego zlecenie szkodę.
Przyjmujący zlecenie również może je wypowiedzieć w każdym czasie, jednakże gdy zlecenie jest odpłatne, a wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego powodu, ponosi on odpowiedzialność za ewentualną szkodę wyrządzoną zleceniodawcy.
Korzyści z umowy uaktywniającej
Niewątpliwą zaletą ustawy żłobkowej wprowadzającej umowę uaktywniającą jest stworzenie rodzinom możliwości formalnego zatrudnienia opiekunki do dziecka bez ponoszenia dodatkowych kosztów ubezpieczenia społecznego takiej osoby.
Rozwiązanie to daje szansę wielu osobom, które zajmują się na co dzień sprawowaniem opieki nad dziećmi, na podjęcie legalnego zatrudnienia w oparciu o umowę uaktywniającą i zwiększenie ich ochrony socjalnej.
Dzięki wprowadzonej regulacji, składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i wypadkowe oraz na ubezpieczenie zdrowotne, od podstawy stanowiącej kwotę nie wyższą niż wysokość minimalnego wynagrodzenia za pracę (w roku 2012 minimalne wynagrodzenie za pracę wynosi 1.500 zł) opłaca za nianię Zakład Ubezpieczeń Społecznych.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych opłaca powyższe składki, tylko w przypadku gdy spełnione są łącznie następujące warunki:
1) niania została zgłoszona przez rodzica do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego,
2) rodzice albo rodzic samotnie wychowujący dziecko są zatrudnieni, świadczą usługi na podstawie umowy cywilnoprawnej stanowiącej tytuł do ubezpieczeń społecznych lub prowadzą pozarolniczą działalność,
3) dziecko nie jest umieszczone w żłobku, klubie dziecięcym oraz nie zostało objęte opieką sprawowaną przez dziennego opiekuna.
W razie utraty przez rodziców albo rodzica samotnie wychowującego dziecko zatrudnienia, zaprzestania świadczenia usług lub prowadzenia pozarolniczej działalności, składki opłacane są jeszcze przez okres 3 miesięcy od dnia zaistnienia tych przyczyn.
Jeżeli zgodnie z umową uaktywniającą niania otrzymywać ma wynagrodzenie wyższe niż minimalne wynagrodzenie za pracę, wówczas składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i wypadkowe oraz na ubezpieczenie zdrowotne od kwoty stanowiącej różnicę pomiędzy wynagrodzeniem przewidzianym w tej umowie a minimalnym wynagrodzeniem za pracę opłaca rodzic zatrudniający nianię.
Niania może również, na swój wniosek, przystąpić do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego. Składki na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe niani finansowane są w całości ze środków własnych niani i to niezależnie od tego czy wynagrodzenie zagwarantowane w umowie uaktywniającej jest wyższe od minimalnego wynagrodzenia za pracę czy nie. Składki te odprowadzane są jednak do ZUS-u przez rodzica jako płatnika składek.
Niania objęta zostaje dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym od dnia wskazanego we wniosku o objęcie ubezpieczeniem, pod warunkiem, że zgłoszenie do obowiązkowych ubezpieczeń emerytalnego i rentowych zostanie złożone w ciągu siedmiu dni od powstania obowiązku ubezpieczeń. W innym przypadku objęcie ubezpieczeniem chorobowym nastąpi od dnia wskazanego we wniosku przy czym nie wcześniej niż od dnia złożenia tego wniosku.
Za nianię nie opłaca się składek na Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych ani na Fundusz Emerytur Pomostowych.
Zgłoszenie do ubezpieczeń
Rodzice mają obowiązek zgłoszenia niani do ubezpieczeń w ciągu 7 dni od dnia powstania obowiązku ubezpieczeń, czyli od dnia rozpoczęcia wykonywania opieki nad dzieckiem.
Zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego dokonuje się na druku ZUS ZUA, a jeśli niania podlega tylko ubezpieczeniu zdrowotnemu – na druku ZUS ZZA.
Przy zgłaszaniu niani do ubezpieczeń, również jeden z rodziców powinien zgłosić się na druku ZUS ZFA jako płatnik składek, aby możliwe było prawidłowe ewidencjonowanie przez ZUS danych służących do rozliczania opłacanych za nianię składek.
Zgłoszenia rodzica jako płatnika składek nie należy dokonywać jeśli rodzic jest już zarejestrowany jako płatnik składnik, np. opłaca już składki na własne ubezpieczenie lub za innych ubezpieczonych.