Sąd Najwyższy w uchwale podjętej 10 czerwca 2011 roku (sygn. akt III CZP 135/10) uznał, że jeżeli majątek wspólników spółki cywilnej obejmuje nieruchomość, wystarczającą podstawą do wykreślenia z księgi wieczystej wspólnika, który wypowiedział swój udział w spółce, jest jego oświadczenie złożone w formie pisemnej z podpisem poświadczonym notarialnie. Sąd Najwyższy uznał tym samym, że zachowanie formy aktu notarialnego przy wystąpieniu ze spółki cywilnej nie jest konieczne.
Sąd Najwyższy rozważał zagadnienie prawne przedstawione przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego wywołujące rozbieżności w wykładni prawa, wypowiedziach doktryny i praktyce sądów, dotyczące tego, jaka powinna być forma oświadczenia wspólnika o wystąpieniu ze spółki, które ma stanowić podstawę dokonania wpisu w księdze wieczystej polegającego na wykreśleniu z księgi wieczystej wspólnika występującego ze spółki cywilnej, której majątek obejmuje nieruchomość lub prawo użytkowania wieczystego.
Wnioskodawca wskazał, że w przedmiotowej kwestii zarówno orzecznictwo, jak i wypowiedzi doktryny są niejednolite, a zagadnienie zostało przedstawione do rozpatrzenia Sądowi Najwyższemu w celu ujednolicenia stanowiska praktyki w tej mierze.
Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały wskazał, że do rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia prawnego zasadnicze znaczenie ma art. 871 k.c., w którym uregulowane zostało wyjście wspólnika ze spółki. Z § 1 powyższego przepisu wynika, że występującemu wspólnikowi zwraca się w naturze tylko te rzeczy, które wniósł do spółki do używania. Inne rzeczy i prawa majątkowe wniesione tytułem wkładu nie podlegają zwrotowi – występującemu wspólnikowi wypłaca się ich ekwiwalent w pieniądzu ustalony stosownie do zasad określonych w tym przepisie.
Zobacz: Potrącenie wierzytelności spółki cywilnej
Zdaniem Sądu Najwyższego art. 871 Kodeksu cywilnego nie rozstrzyga wprost, co dzieje się z prawami majątkowymi występującego wspólnika przysługującymi mu do wspólnego majątku. Jednakże z faktu, że wspólnik otrzymuje ekwiwalent pieniężny, zdaniem Sądu Najwyższego wynika, że wspólny majątek należący do dotychczasowych wspólników staje się majątkiem wspólnym tych wspólników, którzy w spółce pozostali. Na skutek jednostronnej czynności, tj. wystąpienia wspólnika ze spółki, wspólnik traci zarówno członkostwo w spółce, jak i status współwłaściciela majątku wspólnego, a zatem skutek w postaci utraty uprawnień rzeczowych do wspólnego majątku następuje z mocy samego prawa (Sąd Najwyższy podkreślił, że przedstawiony skutek należy odróżnić od skutku rozwiązania spółki, którego konsekwencją jest – zgodnie z art. 875 k.c. – przekształcenie dotychczasowej współwłasności łącznej we własność ułamkową i uprawnienie wspólnika do oznaczonego udziału w majątku wspólnym).
Sąd Najwyższy nie zaaprobował stanowiska tych autorów, którzy dopuszczają możliwość dwuetapowego występowania ze spółki, tj. złożenia przez wspólnika oświadczenia o wypowiedzeniu udziału w spółce w formie pisemnej (zgodnie z art. 860 § 2 k.c.), a następnie zawarcia umowy notarialnej przeniesienia tego udziału na rzecz pozostałych wspólników. Zdaniem Sądu Najwyższego wspólnik, nie mając prawa do określonego udziału w majątku wspólnym, nie mógłby nim dysponować, w tym także przez przeniesienie na rzecz pozostałych wspólników.
Co do właściwej formy oświadczenia wspólnika o wystąpieniu ze spółki Sąd Najwyższy rozważał, czy w grę nie wchodzą przepisy przewidujące formę notarialną dla przeniesienia własności nieruchomości stosowane w drodze analogii, gdyż zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie przyjmuje się, że przystąpienie nowego wspólnika do spółki cywilnej, w której wspólnikom przysługuje współwłasność łączna, wymaga formy aktu notarialnego. Zdaniem Sądu Najwyższego gdyby traktować wystąpienie ze spółki wspólnika jako przejaw zmiany umowy spółki, to należałoby stosować art. 77 § 1 k.c., zgodnie z którym uzupełnienie lub zmiana umowy wymaga zachowania takiej samej formy, jaką ustawa lub strony przewidziały w celu jej zawarcia – a więc w niniejszym przypadku formy aktu notarialnego.
Sąd Najwyższy powyższy pogląd odrzucił ze względu na art. 77 § 3 k.c. in fine, zgodnie z którym odstąpienie od umowy lub jej wypowiedzenie powinno być stwierdzone pismem – niezależnie od formy, w jakiej zawarta była umowa pierwotna.
W dalszej części uzasadnienia Sąd Najwyższy podnosi, że formę szczególną wystąpienia wspólnika, tj. formę pisemną z podpisem poświadczonym notarialnie, narzuca art. 31 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Zgodnie z tym przepisem w celu zmiany właściciela lub użytkownika wieczystego (wynikłej z oświadczenia wspólnika będącego wypowiedzeniem umowy spółki) niezbędne jest zachowanie formy pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym. Niezachowanie takiej formy powoduje bowiem niemożność dokonania wpisu w księdze wieczystej.
Zobacz serwis: Spółka cywilna
Autor: Joanna Szafrańska, Grupa Transakcyjna kancelarii Wardyński i Wspólnicy